تأثیر 8 هفته تمرین هوازی بر متغیرهای منتخب بیومکانیک خون شریان فمورال دوطرفه مردان میانسال، متعاقب آنژیوپلاستی عروق کرونر

Introduction
Cardiovascular diseases are among the most prevalent diseases, especially in the ‎elderly. A sedentary lifestyle leads to cardiovascular diseases, including atherosclerosis, which refers to abnormal accumulation of fat in the arteries which causes their walls to become narrow, disrupting the blood supply and finally causing ischemic heart attacks. Therefore, atherosclerosis of the aorta, coronary arteries, and peripheral arteries, including the brachial and femoral arteries in these patients is important. Due to the low elasticity and the predominance of muscular tissue and more stiffness in peripheral arteries such as the common femoral artery, compared to central arteries, the estimation of biomechanical parameters of blood and vessels in healthy peripheral arteries (criteria for a healthy artery) and their comparison with those of central arteries are important. 
One of the new technologies in the treatment of atherosclerosis is angioplasty, but its reoccurrence is still the main problem. To face this challenge, the identification of the benefits of exercise against cardiovascular diseases led to the development of cardiac rehabilitation programs in hospitals or other rehabilitation centers. The effect of exercise on vital body organs is different. In fact, blood and vein tissue are two important components of the circulatory system, which affect the health of the heart. Biomechanical changes in blood, including blood viscosity and density changes, occur in different conditions and play an important role in the forces applied to the artery walls, oxygen delivery, and blood pressure regulation, especially in pathological conditions such as atherosclerosis. 
There are many differences regarding the intensity, duration, and type of exercise program, as well as the effect of various aerobic, resistance, and strength exercises on blood biomechanical variables. In this study, we aim to assess the effect of eight weeks ‎of aerobic exercise on selected biomechanical variables of blood in the bilateral femoral artery of ‎middle-aged men after coronary angioplasty. ‎

​​​​​​​Materials and Methods 
This is a quasi-experimental, prospective study with a pre-test/post-test design. Participants were 30 ‎men ‎aged 45-60 years who referred to the cardiac rehabilitation ‎clinic of Tehran Heart Hospital and underwent coronary angioplasty, divided in two exercise (n=15) and control (n=15) groups. For sampling, the total score of the physiological health questionnaire and the doctor’s diagnosis, as well as the type and severity of the disease, were determined according to their medical records, and the subjects were thus divided into three groups: high-risk, medium-risk, and low-risk. Then, 30 patients were selected from the low-risk category. The sample size was determined using G*power software, taking into account a test power of 0.80, effect size of 0.45, and significance level of 0.05. According to the classification of the New York Heart Association (NYHA), the subjects in the low-risk category included people with one to three heart failures, ejection fraction (EF) ≥50%, functional capacity (FC) ≥7, no orthopedic problems, no smoking, and no alcohol consumption. The control group was ‎selected from those who had no willingness to attend a rehabilitation program. During the program, ‎they were asked not to do any specific sports activities and were advised to walk three ‎days a week only.
In the pretest phase, the subjects under evaluation using Echo-Doppler system (Duplex). Their height and weight of subjects were also measured. Systolic and ‎diastolic blood pressure, velocity, and intensity were also measured before and after ‎exercise. The aerobic exercise program was performed according to the American College of Sports Medicine instructions for ‎eight weeks, three sessions per week, each for 40 minutes using ‎treadmills, an arm ergometer, and a bicycle ergometer, for each patient. Based on the condition of each patient, their self-report, the opinion of the attending physician, and the Borg scale score, the intensity and speed of aerobic exercises were gradually increased. To determine the normality of data distribution, the Shapiro-Wilk ‎test was used, and ‎Levene’s test was used to examine the quality of variance for the data of experimental and control groups. Analysis of covariance, paired t-test, or ‎Wilcoxon test were used based on their results. The significance level was set at 0.05.

Results
The participants in both groups were slightly overweight and the ‎body surface area of the participants ‎in the experimental group was somewhat higher than in the control ‎group. The resting heart rate and systolic and diastolic blood pressures were at ‎the same level in both groups, but the maximum heart rate of the control group was lower. The results showed no significant difference ‎between the two groups in the ‎variables of systolic and ‎diastolic blood velocity, pressure, and intensity. ‎

Conclusion
The effect of aerobic exercise was not confirmed in this study, may be due to ‎heart disease or structural changes in the arteries (increased arterial ‎stiffness and decreased arterial elasticity, especially in peripheral arteries). To increase the effect of ‎rehabilitation exercises on peripheral arteries rather than central arteries, more intensity and ‎duration of exercises are recommended to achieve the desired result. ‎

Ethical Considerations
Compliance with ethical guidelines
All ethical principles, such as obtaining informed consent from the participants, protecting their confidentiality, and giving them the right to leave the study, were considered in this study. Ethical approval was obtained from the Research Ethics Committee of Kharazmi University (Code: IR.KHU.REC.1000.105.1).

Funding
This research did not receive any grant from funding agencies in the public, commercial, or non-profit sectors.

Authors' contributions
The authors contributed equally to preparing this article

Conflict of interest
The authors declared no conflict of interest.

Acknowledgments
The authors appreciate the patients participating in the study.

مقدمه
گذراندن زندگی به‌صورت ساکن، بی‌تحرک و غیرفعال به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم سبب بروز مشکلاتی در‌رابطه‌با سلامتی و تندرستی، مانند بیماری‌های قلبی و عروقی شده است [1-2]. طبق گزارش سازمان جهانی، بیماری قلبی در ایران 6 برابر سایر کشورهای جهان است و 38 تا 50 درصد مرگ‌و‌میر‌ها را باعث می‌شود و بیماری عروق کرونر یکی از بیماری‌های قلبی شایع محسوب می‌شود [ 3]. 
یکی از بیماری‌های عروق کرونری آترواسکلروز است که در آن چربی به‌صورت غیر‌طبیعی در رگ‌ها تجمع پیدا کرده و باعث باریک و سخت شدن دیواره آن‌ها شده و خون‌رسانی را دچار اختلال می‌کند و نهایتاً باعث بروز حوادث ایسکمیک قلبی می‌شود، از‌این‌رو آترواسکلروتیک شریان‌های آئورت، کرونر و شریان‌های محیطی، از‌جمله شریان بازویی و رانی اهمیت خاصی پیدا می‌کند [6-4]. با‌توجه‌به کمتر بودن خاصیت الاستیکی و غالب بودن بافت ماهیچه‌ای و سفتی بیشتر در شریان‌های محیطی مانند شریان فمورال مشترک نسبت به شریان‌های مرکزی، برآورد پارامترهای بیومکانیک خون و عروق در شریان‌های محیطی سالم به‌عنوان معیار سلامت شریان و مقایسه آن با شریان‌های مرکزی حائز اهمیت است [7]. 
یکی از فناوری‌های نوین در درمان تنگی عروق کرونری، آنژیوپلاستی است [8]، اما تنگی مجدد هنوز به‌عنوان پاشنه آشیل آنژیوپلاستی مشکل اصلی است [9]. برای مواجهه با این چالش، شناسایی فواید و اثربخشی تمرین در برابر بیماری‌های قلبی و عروقی به گسترش و پیشرفت برنامه‌های بازتوانی قلبی در بیمارستان‌ها و سایر مراکز بازتوانی منجر شده است [10].
اثر تمرین بر سیستم‌های حیاتی بدن متفاوت است. درواقع خون و بافت رگ 2 مورد از مؤلفه‌های مهم دستگاه گردش خون به حساب می‌آیند و سلامت و عدم سلامت قلب از این 2 عامل تأثیر می‌پذیرد [11]. تغییرات بیومکانیکی خون شامل ویسکوزیته خون، ویسکوزیته پلاسما، چگالی و غیره در شرایط مختلف اتفاق می‌افتد و نقش مهمی را در نیروهای وارده به دیواره شریان‌ها، اکسیژن‌رسانی و تنظیم فشار خون، به‌ویژه در وضعیت‌های پاتولوژیک، مانند آترواسکلروزیس، ایفا می‌کند [12]. اختلاف‌های زیادی در‌مورد شدت، مدت و نوع برنامه تمرینی و همچنین اثر تمرینات مختلف هوازی، مقاومتی و قدرتی بر متغیرهای بیومکانیکی خون وجود دارد. به‌عنوان مثال امیرعضدی، شعبانی، هفرنن و همکاران، روشن، کولیر و تاناکا، با مطالعه بر روی تأثیر فعالیت بدنی با شدت متفاوت، بر سطح فشار خون، سرعت جریان خون و شدت جریان خون به نتایج متفاوت و ضد‌ونقیضی دست یافتند [13-18].
بنابراین در‌مورد اثر تمرینات مختلف هوازی، مقاومتی و قدرتی بر متغیرهای بیومکانیکی خون، نتایج اندک و ضد‌و‌نقیضی وجود دارد، ضمن اینکه مطالعات بیشتر در شریان‌های مرکزی بوده و نقش شریان‌های محیطی، ازجمله شریان فمورال به‌خوبی مشخص نشده است، به‌علاوه اکثر این‌گونه پژوهش‌ها بر روی افراد سالم و یا بیماران قلبی، بدون در نظر گرفتن نوع بیماری قلبی یا مداخله‌ درمانی انجام‌شده، از‌این‌رو هدف این پژوهش، تعیین اثرگذاری تمرین هوازی بر فشار خون، سرعت و شدت جریان خون در شریان فمورال مشترک بیماران 45 تا 60 سال متعاقب آنژیوپلاستی عروق کرونر بود. 

مواد و روش‌ها
این پژوهش نیمه‌آزمایشی، آینده‌نگر و با طرح پیش‌آزمون و پس‌آزمون است. جامعه آماری پژوهش را 50 نفر از بیماران مرد میانسال 45 تا 60 سال مراجعه‌کننده به مرکز بازتوانی قلب بیمارستان قلب تهران که تحت آنژیوپلاستی عروق کرونر قرار گرفته‌اند و منعی برای ورزش کردن نداشتند، تشکیل دادند. باتوجه‌به فرم اطلاعات فردی، مجموع امتیاز پرسش‌نامه سلامت فیزیولوژیکی آزمودنی‌ها و نظر پزشک، نوع و شدت بیماری افراد مشخص شد و آزمودنی‌ها در 3 دسته با ریسک بالا، متوسط و کم‌خطر تقسیم‌بندی شدند. 30 بیمار از بین دسته ریسک پایین با بهره‌گیری از نرم افزار جی‌پاور، با در نظر گرفتن توان آماری 0/80، اندازه اثر 0/45 و در نظر گرفتن سطح معناداری 0/05، از بین مراجعه‌کنندگان انتخاب شدند. 30 آزمودنی به‌صورت نمونه در‌دسترس، در 2 گروه 15 نفره آزمایش و کنترل قرار گرفتند. 15 نفر گروه کنترل از بین افرادی انتخاب شدند که تمایلی به انجام برنامه بازتوانی نداشتند و در طول مدت برنامه از آن‌ها خواسته شد که فعالیت ورزشی خاص نداشته و فقط توصیه به 3 روز پیاده‌روی در هفته شد. 
آزمودنی‌ها طبق طبقه‌بندی انجمن قلب نیویورک، در دسته ریسک پایین، شامل افراد با 1 تا 3 نارسایی قلبی، دارای کسر تخلیه‌ای برابر یا بالاتر از 50 درصد، دارای ظرفیت عملکردی برابر یا بالاتر از 7 مت، عدم مشکلات ارتوپدی، عدم استعمال دخانیات و عدم مصرف مشروبات الکلی قرار داشتند. 
فرایند اجرای پژوهش به شرح زیر است:

آماده کردن آزمودنی‌ها
 آزمودنی‌ها پس از مراجعه به پزشک متخصص قلب و عروق و تأیید پزشک، به مرکز بازتوانی بیمارستان قلب تهران معرفی شدند. پرسش‌نامه اطلاعات فردی و سلامت فیزیولوژیکی در اختیار آزمودنی‌ها قرار گرفت و توضیحات کاملی در‌مورد هدف پژوهش، روش انجام آن و محرمانه بودن اطلاعات به آن‌ها ارائه شد و رضایت‌نامه جهت اعلام موافقت برای شرکت در پژوهش اخذ شد. 

جمع‌آوری داده
 آزمودنی‌ها برای شرکت در پژوهش، برای انجام آزمایشات (پیش‌آزمون) به مرکز تصویر‌برداری (داپلر، داپلکس و اکو) و انجام تست ورزش معرفی شدند. قد و وزن آزمودنی‌ها برای تعیین شاخص توده بدنی‌ و مساحت سطح بدن اندازه‌گیری شد. فشار متوسط استراحتی، سرعت جریان خون و فشار خون سیستولیک و دیاستولیک، قطر و ضخامت دیواره رگ در شریان فمورال با استفاده از فشارسنج و دستگاه اولتراسوند داپلر و داپلکس، اندازه‌گیری شد. برای ظرفیت عملکردی، آزمودنی‌ها تحت تست ورزش با پروتکل اصلاح‌شده بروس و برای سنجش کسر تخلیه‌ای، تحت اکوکاردیوگرافی قرار گرفتند.

برنامه تمرینی
 15 نفر گروه آزمایش، بر‌اساس دستورالعمل استاندارد کالج آمریکایی پزشکی ورزشی‌ و نظر پزشک مربوطه، تحت تمرین هوازی زیر بیشینه به مدت 8 هفته، هفته‌ای 3 جلسه و هر جلسه به مدت 40 دقیقه در شدت مشخص (جدول شماره 1) با دستگاه‌های تردمیل، ارگومتر بازویی و دوچرخه کارسنج قرار گرفتند.

با‌توجه‌به وضعیت بیماران، خوداظهاری آن‌ها و نظر پزشک مربوطه و با استفاده از مقیاس بورگ، به‌تدریج، شدت و سرعت تمرین هوازی افزایش یافت. 

جمع‌آوری داده
 بعد از 8 هفته اجرای برنامه تمرینی، آزمایشات (پس‌آزمون)   از هر 2 گروه کنترل و آزمایش گرفته شد.
تجزیه‌و‌تحلیل آماری: برای مشخص کردن توزیع طبیعی داده‌ها از آزمون شاپیروویلک و از آزمون لون برای بررسی واریانس داده‌ها و همگن بودن داده‌های آزمودنی‌ها در گروه آزمایش و کنترل استفاده شد. در این پژوهش از آزمون تحلیل کوواریانس در صورت نرمال بودن داده‌ها و برقراری پیش‌فرض‌های آزمون تحلیل کوواریانس در 2 گروه کنترل و آزمایش، در سطح معناداری 0/05 استفاده شد. در صورت برقرار نبودن نرمالیتی داده‌ها و عدم وجود پیش‌فرض‌های تحلیل کوواریانس، برای تحلیل از آزمون تی جفتی و در صورت عدم نرمال بودن داده‌ها از آزمون ویل کاکسون استفاده شد.

یافته‌ها
مشخصات جمعیت‌شناختی آزمودنی‌ها شامل سن، متغیرهای آنتروپومتریکی مانند قد، وزن، شاخص توده بدنی و مساحت سطح بدن‌، ضربان قلب استراحتی و بیشینه و فشار خون سیستولیک و دیاستولیک در تصویر شماره 1 ارائه شده است.

همان‌طور که مشاهده می‌شود، آزمودنی‌ها در گروه آزمایش و کنترل، کمی اضافه‌وزن داشته و مساحت سطح بدن آزمودنی‌ها در گروه آزمایش تا حدودی بیشتر از گروه کنترل بود. در این آزمودنی‌ها، ضربان قلب استراحتی و فشار خون سیستولیک و دیاستولیک در هر 2 گروه، در یک سطح بود، اما ضربان قلب بیشینه گروه کنترل کمتر از گروه آزمایش بود.
مقادیر میانگین و انحراف استاندارد متغیرهای منتخب بیومکانیکی خون، در جدول شماره 2 ارائه شده است.

نتایج پژوهش نشان داد که تفاوت معناداری بین گروه آزمایش و کنترل، در متغیرهای سرعت جریان خون، فشار خون و شدت جریان خون سیستول و دیاستول، وجود نداشت (جداول شماره 3، 4، 5).

بحث
هدف از انجام پژوهش، بررسی اثر 8 هفته تمرین هوازی بر متغیرهای منتخب بیومکانیک خون شریان فمورال دوطرفه مردان میانسال، 3 تا 7 روز پس از آنژیوپلاستی عروق کرونر بود که نتایج نشان داد در متغیرهای سرعت، شدت و فشار جریان خون، بین گروه آزمایش و کنترل، تفاوت معناداری وجود نداشت. 
این پژوهش نشان داد تفاوت معناداری بین گروه آزمایش و کنترل در بررسی تأثیر تمرین هوازی بر متغیر فشار جریان خون در فاز سیستولیک و دیاستولیک، وجود نداشته و این موضوع با مطالعه تاناکا بر روی تأثیر 8 هفته تمرین هوازی با شدت متوسط و تکرار 2 تا 3 مرتبه در هفته بر متغیر فشار سیستول و دیاستول و قطر شریان کاروتید 10 نفر از افراد جوان و سالم [18] و مطالعه هفرنن بر روی فشار خون شریان براکیال مردان سیاه‌ و سفید‌پوست آمریکایی تحت تأثیر 6 هفته تمرین قدرتی، در یک ست با 15 تکرار در عضلات بزرگ، مشابه بوده و عدم وجود تفاوت معنادار گزارش شده بود [15]. 
مقایسه این پژوهش در بررسی تأثیر تمرین هوازی بر متغیر سرعت جریان خون با مطالعه فتحی بر روی اثر 8 هفته تمرین مقاومتی بر روی اندام تحتانی 21 آزمودنی‌ جوان و سالم بر سرعت جریان خون در شریان‌های کاروتید و فمورال و مطالعه تاناکا بر روی تأثیر 8 هفته تمرین هوازی با شدت متوسط و تکرار 2 تا سه مرتبه در هفته بر سرعت جریان خون شریان کاروتید 10 نفر از افراد سالم و جوان نشان داد هر 2 مطالعه افزایش معنادار در متغیر سرعت جریان خون بر اثر تمرینات را بیان کرده‌اند [18]. به‌علاوه روشن در مطالعه خود با بررسی تأثیر 6 هفته تمرینات قدرتی و بازتوانی قلبی، نشان داد تأثیر این تمرینات به‌طور هم‌زمان در کاهش سرعت جریان خون نسبت به گروه تمرین بازتوانی قلبی بیشتر بوده است، اما در پژوهش حاضر تفاوت معناداری مشاهده نشد. سن بیماران و تغییرات ساختاری شریان‌ها و ماهیت آن‌ها (افزایش سختی رگ و کاهش خاصیت الاستیکی شریان‌ها به‌ویژه در شریان‌های محیطی) به‌واسطه بیماری‌های قلبی و عروقی و همین‌طور تأثیر افزایش سن بر کارکرد خون و متغیرهای بیومکانیکی آن، می‌تواند علت این تفاوت باشد. به‌علاوه این مطالعات بر روی افراد جوان و سالم انجام شده، در‌حالی‌که پژوهش حاضر بر روی افراد میانسال دچار بیماری آترواسکلروزیس انجام شده بود. همچنین در مطالعات مذکور، در افزایش و کاهش معنادار این متغیر نیز نتایج ضد‌و‌نقیض وجود دارد [16].
در بررسی تأثیر تمرین هوازی بر شدت جریان خون بیماران پژوهش حاضر، نشان داده شد بین گروه آزمایش و کنترل تفاوت معناداری وجود نداشت و این با نتایج مطالعه والتر درباره افزایش معنادار شدت جریان خون در اثر ورزش بر عملکرد اندوتلیال عروق کرونر در بیماران مبتلا به عروق کرونری با 4 هفته (هر هفته 6 بار) تمرین با دوچرخه کارسنج به مدت 10 دقیقه [19] و نتایج روشن (1389) در کاهش معنادار شدت جریان خون در اثر 6 هفته تمرینات قدرتی و بازتوانی قلبی بر شدت جریان خون شریان کاروتید و براکیال، در تناقض است. باتوجه‌به اینکه شریان‌های محیطی نسبت به شریان‌های مرکزی بافت ماهیچه‌ای غالب و سفتی بیشتری دارند، تغییر در قطر شریان و حجم خون عبوری از شریان و به دنبال آن متغیرهای بیومکانیکی مانند شدت جریان خون ممکن است در زمان طولانی‌تر و یا شدت تمرین بیشتر اتفاق بیفتند، همان‌طور که تداوم تمرین در پژوهش والتر بیشتر از پژوهش حاضر بوده است. به‌علاوه این مطالعات بر روی شریان کرونر انجام شده و پژوهش حاضر بر روی شریان فمورال انجام شده است [16].

نتیجه‌گیری
در پژوهش حاضر، اثر تمرین بر روی گروه آزمایش، مورد تأیید قرار نگرفت، این موضوع می‌تواند به علت سن بیماران و تغییرات ساختاری شریان‌ها با‌توجه‌به ماهیت آن‌ها (افزایش سختی رگ و کاهش خاصیت الاستیکی شریان‌ها به‌ویژه در شریان‌های محیطی) به‌واسطه بیماری‌های قلبی و عروقی و همین‌طور تأثیر افزایش سن بر کارکرد خون و متغیرهای بیومکانیکی آن باشد. به‌علاوه با‌توجه‌به بافت ماهیچه‌ای غالب و سفتی بیشتر در شریان‌های محیطی، می‌توان نتیجه گرفت که برای افزایش تأثیر تمرینات توان‌بخشی بر روی شریان‌های محیطی نسبت به شریان‌های مرکزی، شدت و مدت‌زمان تمرین بیشتری برای رسیدن به نتیجه‌ مورد‌نظر نیاز است. همچنین ممکن است مصرف داروهای قلب در این بیماران با فاکتور‌های بیومکانیک خون، تداخل داشته و بر آن تأثیر گذاشته باشد. 
در این پژوهش محدودیت‌هایی وجود داشت، از‌جمله اینکه میزان فعالیت‌های روزانه، زمان استراحت، شرایط روحی و روانی بیماران، شغل، محل و شرایط زندگی بیماران متفاوت و از‌جمله مواردی بود که خارج از کنترل محقق بود. مهم‌ترین محدودیت، تفاوت در مصرف داروهای تجویزی پزشک برای بیماران، به علت ابتلا به بیماری‌های قلبی دیگر بود که خارج از دسترس محقق قرار داشت. پیشنهاد می‌شود پژوهش‌های آینده بر روی انواع تمرینات دیگر مانند تمرینات استقامتی، مقاومتی و غیره با شدت و مدت‌زمان‌های متفاوت انجام شود. به‌علاوه انجام پژوهش در بیماران قلبی دیگر مانند بیماران مبتلا به نارسایی مزمن قلبی و بیماران با انفارکتوس مایوکارد می‌تواند مفید باشد.

ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
در اجرای پژوهش ملاحظات اخلاقی مطابق با دستورالعمل کمیته اخلاق دانشگاه خوارزمی تهران در نظر گرفته شده است و کد اخلاق (IR.KHU.REC.1000.105.1) دریافت شده است.

حامی مالی
این مقاله هیچ‌گونه کمک مالی از سازمان تأمین‌کننده مالی در بخش‌های عمومی و دولتی، تجاری، غیرانتفاعی دانشگاه یا مرکز پژوهش‌ها دریافت نکرده است. 

مشارکت نویسندگان
تمام نویسندگان در آماده‌سازی این مقاله مشارکت یکسان داشته‌اند. 

تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان، این مقاله تعارض منافع ندارد. 

تقدیر و تشکر
نویسندگان از بیماران شرکت‌کننده در پژوهش قدردانی می‌کنند.

References

1. Aronne LJ. Epidemiology, morbidity, and treatment of overweight and obesity. The Journal of Clinical Psychiatry. 2001; 62 Suppl 23:13-22.[PMID]
2. National Heart, Lung and Blood Institute. The practical guide identification, evaluation, and treatment of overweight and obesity in adults. New York: NIH; 2001. [Link]
3. Mendis Sh, Puska P, Norrving B. Global atlas on cardiovascular disease prevention and control. Geneva: World Health Organization (WHO); 2011.[Link]
4. Fortier A, Gullapalli V, Mirshams RA. Review of biomechanical studies of arteries and their effect on stent performance. IJC Heart & Vessels. 2014; 4:12-8. [DOI:10.1016/j.ijchv.2014.04.007]
5. GBD 2013 Mortality and Causes of Death Collaborators. Global, regional, and national age-sex specific all-cause and cause-specific mortality for 240 causes of death, 1990-2013: A systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2013. Lancet (London, England). 2015; 385(9963):117-71. [DOI:10.1016/S0140-6736(14)61682-2] [PMID]
6. Guyton A. Textbook of medical ph Philadelphia: Saunders; 1986. [Link]
7. Mokhtari M, Rahmani T, Giti M. Biomechanical behavior of the common femoral artery: ‎Healthy and atherosclerotic artery. Scientific and Research Journal of Army University of Medical Sciences-JAUMS. 2005; 3(1):474-80.[Link]
8. Dangas GD, Claessen BE, Caixeta A, Sanidas EA, Mintz GS, Mehran R. In-stent restenosis in the drug-eluting stent era. Journal of the American College of Cardiology. 2010; 56(23):1897-907. [DOI:10.1016/j.jacc.2010.07.028] [PMID]
9. Topol E. Text book of intervention cardiology. Philadelohia: Saunders; 1999. [Link]
10. Razaghi A, Sadeghi H, Johari Moghadam A, Azma K, Motamedi P. [The effect of exercise-based cardiac rehabilitation in two ways aerobic and aerobic-resistance exercises on the biomechanical function of cardiac patients (Persian)]. Razi Journal of Medical Sciences. 2020; 26(12):138-48. [Link]
11. Lowe GD, Lee AJ, Rumley A, Price JF, Fowkes FG. Blood viscosity and risk of cardiovascular events: The edinburgh artery study. British Journal of H 1997; 96(1):168-73. [DOI:10.1046/j.1365-2141.1997.8532481.x] [PMID]
12. McGinnis PM. Biomechanics of sport and exercise. Champaign, IL: Human Kinetics; 1999. [Link]
13. Amirazodi M, Daryanoosh F, Babaee Begi MA, Koshki Jahromi M, Mehrabi A. [Effect of aerobic exercise on plasma vasoactive intestinal peptide, blood pressure and heart rate of elderly healthy persons and coronary artery patients (Persian)]. Tehran University Medical Journal. ‎2013; 71(3):185-93. ‎[Link]
14. Shabani R, Gaeini A, Nikoo M, Nikbackt H, Sadegifar M. Comparison the effects of cardiac rehabilitation program (concurrent endurance and resistance training) on exercise capacity of men and women patients with coronary artery disease. Journal of Guilan ‎University of Medical Sciences. 2010; 19(74):48-57‎. [Link]
15. Di Francescomarino S, Sciartilli A, Di Valerio V, Di Baldassarre A, Gallina S. The effect of physical exercise on endothelial function. Sports Medicine (Auckland, N.Z.). 2009; 39(10):797-812. [DOI:10.2165/11317750-000000000-00000] [PMID]
16. Shokrallahnia-Roshan A, Sadeghi H, Shirani S, Nejatian M. [Effects of strength training and cardiac rehabilitation programs on the biomechanical parameters of blood flow velocity and blood flow rate and its relation with arterial stiffness index in brachial and femoral arteries with Coronary Artery Bypass Grafting Patients (CABG) (Persian)]. Journal of Rehabilitation Medicine. 2013; 14(2):38-45. [Link]
17. ‎Collier SR, Frechette V, Sandberg K, Schafer P, Ji H, Smulyan H, et al. Sex differences in resting hemodynamics and arterial stiffness following 4 weeks of resistance versus aerobic exercise training in individuals with pre-hypertension to stage 1 hypertension. Biology of Sex Differences. 2011; 2(1):9. [DOI:10.1186/2042-6410-2-9] [PMID]
18. Tanaka M, Sugawara M, Niki K, Kodera H, Izumi T. Effects of moderate short-term intermittent aerobic exercise on arterial stiffness-evaluation by stiffness parameter and pressure-strain elastic modulus. Paper presented at: 5^th European Conference of the International Federation for Medical and Biological Engineering. 14-18 September 2011; Budapest, Hungary. [DOI:10.1007/978-3-642-23508-5_111]
19. Walther C, Gielen S, Hambrecht R. The effect of exercise training on endothelial function in cardiovascular disease in humans. Exercise and Sport Sciences Reviews. 2004; 32(4):129-34. [DOI:10.1097/00003677-200410000-00002] [PMID]