تحلیل کمی و کیفی روند پژوهش‌های مرتبط با تأثیر تمرینات شناختی برعملکرد ورزشی: رویکرد کتاب‌سنجی و مرور روایتی

Introduction
Examining the factors contributing to athletes achieving peak performance represents one of the most fascinating research domains actively pursued by sports science and rehabilitation researchers. Cognitive components are among the most crucial characteristics that athletes must consider alongside physical, technical, and tactical elements. Consequently, numerous methods have been developed to enhance cognitive functions. Among these approaches, cognitive training has emerged as a prominent method for performance enhancement. Cognitive training encompasses systematic exercises to improve cognitive components such as memory, attention, and related functions. In this context, varying results and uncertainties exist regarding the concept of near and far transfer, where some studies demonstrate successful transfer to real-world settings. 
At the same time, other researchers maintain that such transfer rarely occurs. Therefore, investigating the underlying causes and mechanisms for the effectiveness observed in some studies and its absence in others holds particular significance. Given the established relationship between cognitive components and athletic performance, the impact of cognitive training on sports performance, and the importance and necessity of this topic—coupled with the lack of coherent conclusions regarding its effectiveness and the need for continued research in this field—understanding the current state of research in this area appears crucial as a first step. Considering the points outlined in the first section of this research, the study begins by examining the results of bibliometric analysis of this topic, followed by a narrative review of findings from selected research studies. This dual approach ensures a comprehensive understanding of the quantitative research trends and the qualitative insights from significant contributions to the field.

Methods
The present study employs a combined approach of bibliometric analysis and narrative review, wherein publication trends were first analyzed quantitatively using bibliometric methods, followed by a narrative review of the studies identified in the initial phase. The search was conducted using the Web of Science (WoS) database, widely recognized as one of the most authoritative academic databases. The search period spanned from January 30, 2000, to January 30, 2025. 
Given the focus on the impact of cognitive training on sports performance, specific keywords were strategically employed. For intervention types, the search terms included “cognitive training,” “computerized cognitive training,” “cognitive games,” “computerized cognitive games,” “perceptual training,” “cognitive-motor training,” along with “sports performance” or “athlete performance.” The initial search yielded 165 articles, which were subsequently filtered based on the search strategy criteria, resulting in a final selection of 30 relevant articles after removing those that did not align with the research objectives. 
For inclusion in the analysis, studies had to be conducted specifically with athlete populations, leading to the exclusion of research involving elderly individuals, patients, and ordinary adults. Furthermore, interventions were required to focus on cognitive training or cognitive games, excluding correlational studies examining relationships between cognitive components, executive functions, and sports performance. Additionally, studies that did not consider sports performance as a dependent variable were excluded from the analysis. The analytical process began with citation and frequency analyses using WoS, and then the extracted text file was examined using VOSviewer software, version 1.6.18.0. To ensure comprehensive analysis, the extracted data underwent additional processing and analysis using Microsoft Excel, complementing the WoS analyses.

Results
The findings reveal that the analyzed articles have accumulated 619 citations, with both publication and citation trends showing a consistent upward trajectory, reaching their peak in 2024. Among the analyzed papers, the study by Romeas et al. [34] received the highest number of citations, followed by Hadlow et al. [25] as the second most-cited work. In terms of publication venues, three journals emerged as the primary platforms for this research field, with “Frontiers in Psychology,” “Psychology of Sport and Exercise,” and “Journal of Science and Medicine in Sport” publishing the highest number of articles and garnering the most citations. WoS analysis revealed that these publications predominantly fell within the domains of sports sciences and medicine, followed by various psychology categories, particularly applied psychology. 
The co-occurrence analysis of keywords and their content relationships revealed distinct clustering patterns. The first cluster showed significant co-occurrence between “cognitive training” and terms such as “sports performance” and “elite athletes.” The second cluster demonstrated strong associations between “perceptual-cognitive training” and terms including “sports performance,” “sport,” “skill,” and “expertise.” The examination of international collaboration through co-authorship analysis revealed that among the 23 countries contributing to scientific publications in this field, the United Kingdom, Germany, Italy, Spain, Australia, and Canada demonstrated the highest levels of collaborative activity and co-authorship, positioning themselves at the center of the main research clusters. This pattern of international collaboration suggests a robust network of research activity among these leading nations in the field.

Conclusion
The bibliometric analysis dimension of the present study revealed an increasing trend in research activity over recent years, highlighting the growing significance and necessity of this research domain. The analysis successfully identified and mapped the key contributing countries, prominent authors, influential journals, and active scientific fields in this area. Through a comprehensive examination of the literature, the narrative review component demonstrated that despite some evidence indicating no improvement in sports performance following cognitive training interventions, benefits emerge when there is alignment between the trained cognitive characteristics and specific performance requirements or situations.
 Furthermore, even in cases where tangible behavioral changes are not immediately apparent, it can be reasonably inferred that cognitive training can enhance neurocognitive efficiency during performance and prevent performance deterioration resulting from fatigue. A crucial consideration emerged regarding the temporal relationship between neurocognitive and behavioral changes. There may be a substantial time lag between observing neurocognitive adaptations and their subsequent manifestation in observable behavioral changes. These delayed effects may become more apparent over time as the adaptations consolidate and integrate into performance patterns, although further research is needed to validate these findings fully.

Ethical Considerations
Compliance with ethical guidelines
This article is a bibliometric /narrative review with no human or animal sample. There were no ethical considerations in this research.

Funding
This research did not receive any grant from funding agencies in the public, commercial, or non-profit sectors.
Conflict of interest
The author declared no conflict of interest in this article.

مقدمه و اهداف
بررسی عواملی که در دستیابی ورزشکاران به اوج عملکرد ورزشی نقش دارند، یکی از جذاب‌ترین موضوعاتی است که محققان علوم ورزشی و توانبخشی به دنبال آن می‌باشند. مؤلفه‌های شناختی یکی از مهم‌ترین ویژگی‌هایی هستند که ورزشکاران در کنار مؤلفه‌های جسمانی و تکنیکی و تاکتیکی می‌بایست به آن توجه کنند [1]. تحقیقات گذشته نشان می‌دهند که این مؤلفه‌ها می‌توانند در رشته‌های مختلف ورزشی و سطوح مختلف مهارت نقشی در موفقیت ورزشکاران داشته باشند [2-5]. کارکردهای شناختی، توانایی‌هایی هستند که درارتباط با پردازش اطلاعات، تصمیم‌گیری و تفکر می‌باشد که درارتباط‌با مؤلفه‌های بسیار مهمی در ورزش نظیر توجه و تمرکز، حافظه و کنترل بازداری و توانایی حل مسئله می‌باشد [5]. در این راستا تحقیقات نشان داده‌اند ویژگی‌های متفاوتی از کارکردهای شناختی درارتباط‌با عملکرد بهینه در رشته هایی نظیر فوتبال [5، 6]، تنیس [7]، والیبال [8]، ژیمناستیک [2]، تکواندو [9] و همچنین تیراندازی [10] می‌باشد. نکته جالب توجه این موضوع است که مؤلفه‌های شناختی نه‌تنها می‌تواند در بهبود عملکرد ورزشی تأثیرگذار باشند، بلکه با پیش‌بینی آسیب‌های ورزشی در رشته‌هایی نظیر والیبال [11] و بسکتبال [12] در ارتباط می‌باشند؛ به این معنی که با افزایش توانایی شناختی میزان احتمال وقوع آسیب‌های ورزشی کاهش می‌یابد. در این راستا این مؤلفه‌ها می‌تواند در بهبود عملکرد و کارایی ورزشکاران تأثیرگذار باشد.
روش‌های متعددی جهت ارتقای کارکردهای شناختی نظیر مداخلات عصب روانشناختی و رفتاری متعددی وجود دارد که اثربخشی متفاوتی از به‌کار بردن آن‌ها، در رشته‌های مختلف و ورزشکاران در سطوح مختلف گزارش شده است [13، 14]. یکی از روش‌های مورداستفاده در این زمینه تمرینات شناختی است. تمرینات شناختی شامل تمریناتی نظام‌مند است که هدف آن ارتقای مؤلفه‌های شناختی نظیر حافظه و توجه و مانند آن می‌باشد [15]. این تمرینات بر این مبنا پایه‌گذاری شده است که با تمرین الگوهای رفتاری مورداستفاده در مؤلفه‌های شناختی نظیر حافظه کاری، توجه و نظیر آن باعث تقویت شبکه‌های مغزی مرتبط با عملکرد شناختی‌شده [16] و با درنظر گرفتن احتمال ایجاد نوروپلاستیسیتی درنتیجه این تمرینات [17]، مؤلفه‌های شناختی تقویت می‌گردد که به تبع آن می‌توان انتظار داشت عملکردهای مختلف انسان ازجمله عملکرد ورزشی ارتقا یابد. هرچند در این باره نتایج متناقضی وجود دارد که برحسب روش‌شناسی و عوامل موردبررسی متفاوت است [18]. تحقیقات انجام‌شده برحسب نوع مداخله، نمونه مورداستفاده، متغیر وابسته و نتایج به‌دست‌آمده دارای تنوع گسترده‌ای می‌باشد [19].
در برخی تحقیقات برای اجرای تمرینات شناختی، از نرم‌افزارهای کامپیوتری استفاده شده است [1، 18، 20، 21]، درحالی‌که برخی تحقیقات این تمرینات را با حفظ الگوهای شناختی در زمین بازی و یا شرایط شبیه‌سازی‌شده مورد آزمایش قرار داده‌اند و از نام‌هایی نظیر تمرینات ادراکی شناختی استفاده شده است [22-26]. ازسوی‌دیگر در برخی تحقیقات در نمونه‌های ورزشکار حرفه‌ای بزرگسال استفاده شده است [27-29]، درحالی‌که تحقیقات دیگر از  نمونه‌های جوان یا نوجوان و همچنین افراد با سطح مهارت در حال رشد استفاده گردیده است [20، 30]. از دیدگاه متغیر وابسته نیز برخی از تحقیقات تأثیر این تمرینات را بر بهبود کارکردهای شناختی یا آزمون‌های عصب‌روانشناختی کلینیکی مورد بررسی قرار داده‌اند [20، 27، 31]، درحالی‌که پژوهش‌های دیگر بر عملکرد مهارتی یا ورزشی تمرکز داشته‌اند [27، 32، 33]. 
البته دسته سومی از تحقیقات نیز وجود دارد که به مؤلفه‌های میانجی بین کارکردهای شناختی و عملکرد ورزشی پرداخته‌اند که در آن‌ها معمولاً از متغیرهای روانشناختی یا اندازه‌گیری‌های فیزیولوژیک، الگوی بینایی و توانایی پیش‌بینی و نظیر آن استفاده شده است [21، 23، 30، 34]. این سه نوع متغیر وابسته مورداستفاده در تحقیقات درواقع تأکید به سه سطح متفاوت در مفهوم انتقال اشاره دارد که در سطح اول تمرینات شناختی ممکن است همان کارکرد شناختی که تمرین شده است را بهبود دهد که به‌عنوان انتقال نزدیک شناخته می‌شود [35]، در سطح دوم پیشرفت مدنظر در ویژگی‌های دیگری که با آن هم‌پوشانی دارند و در سطح سوم تمرینات شناختی ممکن است باعث بهبود عملکرد در زمینه‌های واقعی نظیر عملکرد روزانه، شغلی، هنری گردد که در این پژوهش به‌طور اختصاصی عملکرد ورزشی مدنظر است [15]. در این راستا نتایج متفاوت و ابهاماتی در زمینه مفهوم انتقال دور و نزدیک به چشم می‌خورد که در آن برخی تحقیقات نشان می‌دهند انتقال به زمینه واقعی رخ می‌دهد [27، 32، 36]، درحالی‌که دیگر محققان اعتقاد دارند انتقال به زمینه واقعی به‌ندرت رخ می‌دهد [19، 24، 33]. در این راستا بررسی علل و مکانیسم‌های زیربنایی مشاهده اثربخشی در برخی از مطالعات و عدم مشاهده آن در برخی تحقیقات دیگر، حائز اهمیت است. 
باتوجه‌به رابطه بین مؤلفه‌های شناختی و عملکرد ورزشی و تأثیر تمرینات شناختی بر عملکرد ورزشی و اهمیت و ضرورت این موضوع و نبود انسجام کافی در نتیجه‌گیری کلی نسبت به اثربخشی آن و ضرورت ادامه این حیطه تحقیقاتی، در گام نخست آگاهی از وضعیت موجود پژوهش‌ها در این زمینه ضروری به نظر می‌رسد [1]. لذا تحقیق حاضر به دنبال استفاده از روش تحلیل کتاب‌سنجی به‌منظور فهم بهتر از تحقیقات انجام‌شده در این حیطه پژوهشی می‌باشد [37].
این رویکرد بینش ارزشمندی را نسبت به روند پژوهشی، اهمیت و کارایی موضوع در کنار محققان، مجلات، کشورهای فعال و همچنین شبکه‌های پژوهشی موجود در این حیطه را تعیین می‌کند و روند تغییرات چاپ مقاله در این زمینه را مشخص می‌کند [38]. باتوجه‌به مطالب ذکرشده در بخش نخست، این پژوهش ابتدا نتایج مربوط به تحلیل کتاب‌سنجی این موضوع مورد بررسی قرار می‌گیرد و سپس در بخش مرور نتایج، شکاف و چالش‌های موجود در زمینه اثربخشی تمرینات شناختی بر عملکرد ورزشی نظیر نوع انتقال به زمینه واقعی، سطوح مختلف تغییرات رفتاری و عصب‌شناختی و علل احتمالی تفاوت در نتایج مورد بحث قرار می‌گیرد. 

مواد و روش‌ها
مطالعه حاضر از نوع توصیفی محسوب می‌شود که با ترکیب رویکرد کتاب‌سنجی و مرور روایتی انجام گرفت. در بخش اول روند چاپ مقالات با رویکرد کتاب‌سنجی به‌صورت کمی تحلیل گردید. این تحلیل روشی معتبر در زمینه مشخص نمودن روند تحقیق در مورد موضوعات پژوهشی و تحلیل کمی از نحوه ارجاع‌دهی و شبکه‌های پژوهشی مرتبط با آن است [38]. سپس در مرحله دوم تحقیقات استخراج‌شده در مرحله اول، به‌صورت روایتی مرور گردید. 

استراتژی جست‌وجو
در این مقاله با استفاده از جست‌وجو در سامانه وب‌آوساینس انجام شد که یکی از معتبرترین پایگاه‌های داده محسوب می‌شود [39]. بازه زمانی جست‌وجو از 30 ژانویه 2000 تا 30 ژانویه 2025 مدنظر قرار گرفت. باتوجه‌به موضوع تأثیر تمرینات شناختی بر عملکرد ورزشی همان‌طورکه در جدول شماره 1 مشاهده می‌شود، واژه‌های کلیدی مورد استفاده قرار گرفت.

به‌منظور نوع مداخله از واژه‌های «تمرینات شناختی» یا «تمرینات کامپیوتری شناختی» یا «بازی‌های شناختی» یا «بازی‌های کامپیوتری شناختی» یا «تمرینات ادراکی» یا «تمرینات شناختی حرکتی» و «عملکرد ورزشی» یا «عملکرد ورزشکاران» جست‌وجو گردید. 
در مرحله نخست جست‌وجو 165 مقاله پیدا شد که براساس PICO یا استراتژی جست‌وجو به‌دلیل اینکه برخی از آن‌ها در ارتباط با این استراتژی نبود حذف شدند و درنهایت 30 مقاله مرتبط باقی ماندند. در این راستا تحقیقات می‌بایست در جامعه ورزشکار انجام شده باشند. به این دلیل تحقیقات‌ در سالمندان، بیماران و افراد عادی بزرگسال حذف شدند. علاوه‌براین مداخله باید تمرینات شناختی یا بازی شناختی باشند و تحقیقات رابطه‌سنجی بین مؤلفه‌های شناختی و کارکردهای اجرایی و عملکرد ورزشی مورد تحلیل قرار نگرفتند و در آخر تحقیقاتی که در آن‌ها عملکرد ورزشی به‌عنوان متغیر وابسته در نظر گرفته نشده بود از تحلیل خارج شدند. 

تحلیل داده‌ها
ابتدا تحلیل‌های ارجاع و تعداد در سایت وب‌آوساینس مورد استفاده قرار گرفت و سپس فایل استخراج‌شده با فرمت تکست در نرم‌افزارVOSviewer  نسخه 1.6.18.0 مورد تحلیل قرار گرفت. علاوه‌بر استفاده از تحلیل‌های سایت وب‌آوساینس، داده‌های استخراج‌شده در نرم‌افزار مایکروسافت اکسل مورد تحلیل بیشتر قرار گرفت. 

یافته‌ها
بخش اول: تحلیل عملکرد توصیفی
براین‌اساس تعداد 30 مقاله‌ای که در این بازه زمانی منتشر شده است در مجموع 619 ارجاع داشته‌اند و دارای شاخص اچ ایندکس 14 می‌باشد. تصویر شماره 1 در بخش نمودار ستونی روند تغییرات تعداد مقالات چاپ‌شده و روند ارجاعات را نشان می‌دهد.

براین‌اساس همان‌طور که مشاهده می‌شود بعد از چاپ یک مقاله در سال 2006 و یک وقفه 7 ساله، روند تحقیقات از سال 2013 مجدد آغاز می‌شود و روند انتشار مقالات تا سال 2024 صعودی است، به‌طوری‌که بیشترین تعداد چاپ مقاله در سال 2024 می‌باشد. براین‌اساس طبیعی به نظر می‌رسد است که هم‌زمان با افزایش روند چاپ مقالات، تعداد ارجاعات نیز از این الگو تبعیت می‌کند که نشان‌دهنده این مفهوم است که این موضوع دارای جذابیت برای نویسندگان و مجلات داشته است. 
براساس نتایج جدول شماره 2 مقالاتی که بیشترین تعداد ارجاع را داشته‌اند به‌ترتیب نشان داده شده ‌است که براساس آن رومئوس و همکاران [34] بیشترین تعداد ارجاع را با موضوع ارتقای صحت عملکرد فوتبال توسط تمرینات شناختی سه بعدی داشته‌اند و بعد ازآن هالدلو و همکاران [25] بیشترین تعداد ارجاعات را داشته‌اند.

تحلیل مجلات 
در این بخش فعال‌ترین مجلات که در این زمینه مقالات را به چاپ رسانده‌اند مورد بررسی قرار می‌گیرد. نتایج در جدول شماره 3 قابل‌مشاهده است.

براین‌اساس مجلات زیر بیشترین تعداد مقالات چاپ‌شده و همچنین بیشترین تعداد ارجاع را داشته‌اند که نشان می‌دهد این مجلات در این زمینه فعال هستند و ضریب تأثیرگذاری بیشتری دارد.  
 Frontiers in Psychology
 Psychology of Sport and Exercise
 Journal of Science and Medicine in Sport  
علاوه‌براین همان‌طورکه در تصویر شماره 2 مشاهده می‌شود، براساس تحلیل وب‌آوساینس این مجلات براساس طبقه بندی‌های موجود در این پایگاه استنادی، بیشتر در اولویت‌های علوم ورزشی، پزشکی و درنهایت دیگر انواع طبقه‌بندی‌های روانشناسی نظیر روانشناسی کاربردی قرار گرفته‌اند.

هرچند حیطه‌هایی نظیر آموزش و فیزیولوژی نیز در این مجلات دیده می‌شود. 

نویسندگان فعال
براساس نتایج مشاهده‌شده در جدول شماره 4 فعال‌ترین نویسندگان در این زمینه مشاهده می‌شود که براساس آن فائوبرت، رامئوس و استانیانو بیشترین تعداد چاپ مقاله را دارند.

در جدول شماره 4 تعداد مقالات چاپ‌شده و ویژگی‌های نویسندگان ارائه شده است. 

بخش دوم: تحلیل نقشه‌ علم
تحلیل هم‌نویسندگی
در ابتدا تحلیل هم‌‌نویسندگی براساس نویسندگان ارائه می‌شود. براساس تصویر شماره 3 که شبکه نویسندگان را نشان می‌دهد تنها 16 نویسنده از تعداد 128 نویسنده در این شبکه قرار گرفتند و در بین این 16 نویسنده، دو نویسنده با نام‌های براگزی و همچنین اسلیمانی در بعد مرکزی هم‌نویسندگی قرار دارند که دو خوشه اصلی براساس آن‌ها شکل گرفته است.

در ادامه روند هم‌نویسندگی بین کشورهایی که حداقل یک مقاله علمی منتشر کرده‌اند، نشان داده می‌شود که براساس آن کدام کشورها با یکدیگر مقالات مشترکی را ارائه داده‌اند. همان‌طورکه در تصویر شماره 4 نشان داده می‌شود از بین 23 کشوری که در تولید مقالات علمی در این حیطه نقش داشته‌اند، فقط 18 کشور در ترسیم شبکه همکاری نقش داشته‌اند که از بین این کشورها انگلیس، آلمان، ایتالیا، اسپانیا، استرالیا و کانادا بیشترین میزان همکاری یا هم‌نویسندگی را داشته و در مرکز خوشه‌های اصلی قرار گرفته‌اند.

تحلیل هم‌رخدادی واژگان کلیدی
این تحلیل به‌منظور شناخت هم‌رخدادی واژگان کلیدی و ارتباط محتوایی بین واژگان انجام شد. براین‌اساس واژگان کلیدی که حداقل 5 بار به کار برده شده‌اند مورد تحلیل قرار گرفتند که از بین 213 واژه کلیدی 10 واژه در این محدوده قرار گرفت که در تصویر شماره 5 نمایش داده می‌شود. براین‌اساس در خوشه اول واژه تمرینات شناختی با واژه‌های عملکرد ورزشی و ورزشکاران نخبه هم‌رخدادی دارند، درحالی‌که در خوشه دوم تمرینات ادراکی شناختی با عملکرد ورزشی، ورزش، مهارت و تبحر هم‌رخدادی دارد.

تحلیل کتاب‌شناسی مشترک
براین‌اساس وقتی دو منبع یا بیشتر به یک منبع مشترک ارجاع دهند، نشان‌دهنده درجه تشابه استفاده از منابع می‌باشد یا به‌عبارتی ارتباط بین منابع مختلف از منظر موضوع و مبنای علمی آن‌ها می‌باشد [40]. در این راستا دو نوع از این ارتباطات برحسب مقاله و مجلات ارائه می‌گردد. در بعد مجلات همان‌طور که در تصویر شماره 6 نشان داده می‌شود، از 19 مجله 16 مجله در تحلیل باقی ماندند که براساس آن به نظر می‌رسد مجله «Frontiers in Psychology» به‌عنوان هسته اصلی مجلات در نظر گرفته می‌شود که باتوجه‌به داشتن بیشترین تعداد ارجاع طبیعی به نظر می‌رسد.

تحلیل شبکه استنادی بر حسب مقالات
براساس شبکه استنادی، استناد متقابل بین مقالات را نشان می‌دهد. براین‌اساس مقالاتی وارد تحلیل شدند که حداقل 10 مورد استناد داشتند که از بین 30 مقاله 17 مقاله حائز شرایط بودند و از آن‌ها 11 مورد وارد مدل شبکه استنادی شدند. براین‌اساس 4 خوشه اصلی وجود دارد که با رنگ های مختلف در تصویر شماره 7 مشاهده می‌گردد. در این راستا مقالات رومئوس و همکاران [34]، هادلو و همکاران [25]، والتون [1] و هاریس [18] ارتباط بین خوشه‌ها را ایجاد کرده‌اند. 

تحلیل هم‌استنادی نویسندگان
در تحلیل هم‌استنادی نویسندگی نشان داده می‌شود چه مقدار دو یا چند نویسنده در کتاب شناسی یا منابع دیگر آثار علمی ذکر شده‌اند. در این زمینه نشان می‌دهد کدام نویسندگان در این زمینه مرکزی و تأثیرگذار هستند. براین‌اساس گروهی از نویسندگان براساس استنادهایشان به هم مرتبط می‌شوند. رنگ‌های مشترک نشان می‌دهد که این نویسندگان اغلب با هم استناد می‌شوند و اندازه حلقه‌ها نشان‌دهنده فراوانی استناد نویسندگان می‌باشد. تصویر شماره 8 نشان‌دهنده هم‌استنادی نویسندگان در موضوع تأثیر تمرینات شناختی بر عملکرد ورزشی می‌باشد.

در این راستا نویسندگانی انتخاب شدند که حداقل 10 ارجاع داشته باشند که براین‌اساس 6 نویسنده در تحلیل وارد شدند. براین‌اساس آبرنتی و ویلیامیز بیشتر با یکدیگر در مقالات دیگر مورد استناد قرار گرفته‌اند و در خوشه دیگر فائوبرت، وستبرگ، هاریس و رومئوس قرار می‌گیرند. هرچند از لحاظ فراوانی ارجاع، ویلیامز و آبرنتی بیشترین فراوانی را دارند. 

بحث
در این بخش برخی از تحقیقات انجام‌شده و نتایج برحسب نوع مداخله و متغیرهای وابسته استفاده‌شده مورد بحث و مرور کلی قرار می‌گیرد. 

بررسی نوع مداخله و نمونه مورداستفاده
همان‌طور که ذکر شد در بین تحقیقات یادشده غالباً دو نوع مداخله مورد استفاده قرار گرفته است. نخست مداخلاتی که صرفاً بر تمرینات شناختی و بهبود کارکردهای شناختی عمومی تأکید داشته‌اند [27، 30-32، 36] و در طرف مقابل مطالعاتی که سعی کرده‌اند تمرینات شناختی را با نیازهای شناختی ویژه رشته ورزشی خاص اجرا کنند [22، 33، 34، 41]. هرچند در این دسته از تحقیقات نیز تمرینات مبتنی بر رویدادهای زمین بازی مد نظر نبوده است. درنتیجه به نظر می‌رسد تحقیقات آتی می‌توانند بیشتر به این موضوع بپردازند که آیا با قراردان تمرینات شناختی در ترکیب با تمرینات تکنیکی و تاکتیکی یا رویکرد یکپارچه می‌توان اثربخشی و یا قابلیت تعمیم‌پذیری این تمرینات را به زمینه‌های واقعی بالا برد.
 شایان ذکر است ویژگی مشترک بیشتر این تحقیقات استفاده از نمونه ورزشکار بود، اما تنها تحقیقات استانیو و همکاران (2025 و 2022 ) [27، 31]، رومئوس و همکاران ( 2016 - 2025 )[33، 34] از ورزشکاران حرفه‌ای‌ استفاده کردند و نمونه‌های دیگر بیشتر ورزشکاران در سطوح رقابتی بودند و نمونه‌های حرفه‌ای کمتر بررسی شده‌اند. هرچند این روند برحسب وجود مشکلات متعدد در استفاده از ورزشکاران حرفه‌ای طبیعی به نظر می‌رسد اما باتوجه‌به ویژگی‌های زیربنایی متفاوت افراد ماهر و مبتدی [6]، بررسی اثربخشی این تمرینات برحسب سطح مهارت می‌تواند تعیین‌کننده باشد. 

بررسی نوع متغیر وابسته
همان‌طور که قبلاً ذکر شد معمولاً پژوهش‌های انجام‌شده از سه نوع متغیر وابسته استفاده می‌کنند که شامل استفاده از آزمون‌های شناختی نظیر حافظه و توجه و یا متغیرهای واسطه‌ای نظیر بررسی حرکات چشم و یا متغیرهای عملکرد ورزشی می‌باشد. تحقیقات معمولاً از یکی یا هر سه نوع متغیرهای وابسته استفاده می‌کنند. در این راستا برخی از تحقیقات تنها از یک نوع متغیر استفاده کرده‌اند، به‌عنوان‌مثال هیلمن و همکاران با استفاده از آزمون حافظه کاری، بازداری و انعطاف‌پذیری شناختی تنها متغیرهای شناختی را بررسی کردند [20]، درحالی‌که گاردیان و همکاران تنها به متغیر عملکرد ورزشی پرش عمودی و و رومئوس و همکاران به بررسی صحت تصمیم‌گیری در بازی زمین کوچک پرداختند [34، 41]. علاوه‌براین برخی تحقیقات از متغیرهای شناختی همراه با متغیرهای واسطه‌ای نظیر الگوی حرکات چشم پرداخته‌اند. در این دسته از تحقیقات می‌توان به هاترمن و ممرت با استفاده از آزمون‌های شناختی و اندازه توجه افراد، دراکو و همکاران با استفاده از آزمون حافظه‌کاری و الگوی بینایی حین والی تنیس و کلاسترمن و همکاران با استفاده از الگوی بینایی و صحت تصمیم‌گیری اشاره کرد [30، 32، 36]. در دسته آخر تحقیقات هم‌زمان از آزمون‌های شناختی و عملکرد ورزشی استفاده شده است که می‌توان براساس آن به‌طور مستقیم موضوع انتقال نزدیک و دور در تمرینات شناختی را تحلیل نمود.  به‌عنوان‌مثال استانیو و همکاران از آزمون گوش بزنگی و دقت پاس و شوت فوتبال [27]، رومئوس و همکاران از آزمون توجه و بازی فوتبال در زمین کوچک [33]، استانیو و همکاران از آزمون‌ استروپ، گوش‌بزنگی و زمان واکنش اختصاصی فوتبال [31]، اهمان و همکاران از آزمون توجه و بازی فوتبال در زمین کوچک استفاده کردند [22]. باتوجه‌به پراکندگی نوع متغیرهای مورداستفاده شاید جمع‌بندی تا حدودی دچار مشکل شود. در این زمینه موضوع نوع تکلیف نیز می‌تواند در نظر گرفته شود. باتوجه‌به تفاوت‌هایی که در نیازهای زیربنایی تکالیف مختلف ورزشی وجود دارد و تفاوت در دشواری، پیچیدگی و همچنین بار شناختی آن‌ها احتمال می‌رود که اثربخشی تمرینات شناختی بر عملکرد ورزشی به ماهیت این تکالیف بازگردد که به نظر می‌رسد در مطالعه‌های آینده و قالب سلسله آزمایش‌های مرتبط و طراحی‌شده با این هدف، این موضوع جای تأمل و بررسی دارد.

بررسی انتقال نزدیک و دور 
همان‌طور که قبل‌تر ذکر شد در بعد نتایج به‌دست‌آمده درحالی‌که دسته‌ای از تحقیقات در هر دو مؤلفه شناختی و عملکرد ورزشی پیشرفت را مشاهده کرده‌اند [27، 31، 32، 34، 36، 41]، برخی از تحقیقات دیگر درحالی‌که پیشرفت را در بعد تکلیف تمرین‌شده را نشان داده بودند، بهبودی در انتقال به زمینه واقعی یا انتقال دور را گزارش ندادند [20، 22، 30، 33]. 
استانیو و همکاران نشان دادند درنتیجه تمرین با استفاه از پروتکل تمرینی استقامت مغزی با استفاده از نرم‌افزار استروپ عملکرد بازیکنان فوتبال حرفه‌ای در پاس دادن و شوت دادن و همچنین عملکرد شناختی گوش بزنگی در شرایط خستگی بهبود پیدا می‌کند [27]. این نتایج در تحقیق قبلی استانیو و همکاران نیز حاکی از بهبود عملکرد فوتبالیست‌ها در بعد جسمانی نظیر سرعت و چابکی تخصصی فوتبال و توانایی بازداری در شرایط خستگی شده بود [31]. در دسته تحقیقاتی که نتایج انتقال دور را مشاهده کرده‌اند می‌توان به گاردیان و همکاران نیز اشاره کرد که در آن افراد والیبالیست درحالی‌که تمرینات پلیومتریک را انجام می‌دادند، با استفاده از ابزارهای چراغ تمرینی الگوهای مختلف شناختی را تمرین می‌کردند و درنتیجه این افراد نسبت به گروهی که تنها حرکات پلیومتریک را بدون مؤلفه‌های شناختی اجرا می‌کردند، در متغیرهای مرتبط با پرش عمودی عملکرد بهتری داشتند [41].
 هاترمن و ممرت در دو آزمایش متفاوت به بررسی تمرینات شناختی کامپیوتری در آزمایشگاه و تمرینات شناختی در زمین بازی بر تکلیف اندازه پنجره توجه پرداختند که نتایج نشان داد هر دوی تمرینات باعث بهبود کارکرد توجه ورزشکاران شده است. البته نکته قابل‌توجه در این تحقیق این است که عملکرد ورزشی در زمین مورد بررسی قرار نگرفت تا اثرات انتقال دور بررسی گردد [36]. دراکو و همکاران نیز نشان دادند تمرینات شناختی مبتنی بر حافظه کاری باعث بهبود حافظه کاری، حرکات چشم آرام و عملکرد تنیس در شرایط تحت فشار می‌شود [32]. رومئوس و همکاران با اجرای تمرینات سه بعدی ردیابی اشیاء در بازیکنان فوتبال سطح دانشگاهی اثرات مثبت این تمرینات را در صحت تصمیم‌گیری در پاس دادن در زمین کوچک را مشاهده کرد [34]. نتایج وایلک و وگل (نیز حاکی از مشاهده پیشرفت  زمان واکنش در تکلیف تمرین نشده بود [42]. ادبیات پژوهشی در زمینه عملکردهای غیرورزشی نظیر عملکرد نظامی [43] و همچنین عملکرد جراحی [44]، نیز پیشرفت ناشی از تمرینات شناختی را نشان داده‌اند. 
در طرف مقابل در تحقیقاتی که از اثرات انتقال دور حمایت نمی‌کنند، می‌توان به رومئوس و همکاران اشاره کرد که در آن علی‌رغم پیشرفت در پروتکل تمرینی تکلیف دوگانه در ردیابی اشیاء، پیشرفت معنی‌داری در آزمون‌های شناختی و عملکرد بازیکنان فوتبال در زمین کوچک مشاهده نشد [33]. هیلمن و همکاران نیز با استفاده از تمرینات شناختی در اپلیکیشن موبایل هوشمند بازیکنان جوان فوتبال نشان دادند با وجود بهبود زمان واکنش آزمون برو نرو، پیشرفتی در آزمون‌های بازداری، حافظه کاری و انعطاف‌پذیری شناختی مشاهده نشد [20]. تمرین و بهبود عملکرد ردیابی اشیاء چندگانه در مطالعه اهمان و همکاران نیز هم‌راستا با بهبود عملکرد در آزمون توجه و عملکرد بازی در زمین کوچک بازیکنان فوتبال نبود [22]. به‌طور مشابه کلاسترمن و همکاران نیز نشان دادند علی‌رغم بهبود الگوی بینایی در نتیجه تمرینات شناختی نشانه‌گذاری رنگ، پیشرفتی در صحت تصمیم‌گیری رخ نداد [30]. 
یکی از مواردی که در تفاوت بین تحقیقاتی که اثر انتقال دور را گزارش کردند و آن‌هایی که قائل به عدم اثربخشی این تمرینات بوده‌اند، در نوع آزمون عملکرد می‌باشد. به‌عنوان‌مثال در هر دو تحقیق استانیو و همکاران آزمون عملکرد در شرایط خستگی انجام شد و بهبود عملکرد افراد نسبت به گروه کنترل در شرایط وجود فشار خستگی رخ داد [27، 31]، در این راستا به‌نظر می‌رسد اثر مثبت تمرینات استقامت مغزی تنها در حالت ایجاد فشار و خستگی مشاهده می‌شود که احتمال می‌رود اگر در شرایط عادی آزمون انجام می‌شد، این اثر مشاهده نمی‌شد.
 در توافق با نتایج ذکرشده، دراکو و همکاران نیز اثر مثبت تمرینات شناختی در شرایط تحت فشار مشاهده شد. براساس این نتایج به نظر می‌رسد در شریط تحت فشار و نگرانی کاهش عملکرد به‌واسطه کاهش ظرفیت حافظه کاری می‌باشد، ازاین‌رو با بهبود ظرفیت حافظه کاری درنتیجه تمرین شناختی، عملکرد ورزشی در شرایط تحت فشار بهبود پیدا می‌کند [32]. درنتیجه ممکن است یکی از علل عدم وجود اختلاف بین نتایجی که اثرات انتقال دور و نزدیک را گزارش کرده‌اند نیازهای ویژه‌ای باشد که آزمون انتقال دور را دارا می‌باشد که در سه مطالعه ذکرشده به‌دلیل اینکه نوع تمرین شناختی با شرایط ویژه آزمون تشابه دارد (خستگی شناختی و فشار روانی)، آثار مثبت تمرینات شناختی مشاهده شده است. این موضوع براساس نظریه اختصاصی بودن تمرین قابل‌تبیین است که در آن تأثیرگذاری مداخلات به‌واسطه تشابه بین ویژگی‌های آزمون و نوع تمرینات استفاده‌شده، تغییر می‌کند، در این راستا ممکن است حتی اگر تمرینات و آزمون با یکدیگر به‌صورت ظاهری تشابهی نداشته باشند، اما از لحاظ ویژگی‌های پردازشی مشابه باشند [45]. 
 علاوه‌براین، عدم مشاهده بهبود عملکرد همیشه به معنی عدم تأثیرگذاری مداخله نمی‌باشد و گاهی به نوع مقیاس اندازه‌گیری بر‌می‌گردد. در این زمینه بررسی مطالعاتی با دیدگاه عصب شناختی در کنار تحقیقاتی که تنها تغییرات رفتاری را مدنظر قرار می‌دهند، می‌تواند فهم بهتری از این موضوع فراهم کند. به‌عنوان‌مثال نشان داده شده است تمرینات شناختی می‌تواند باعث افزایش تراکم قشری گیرنده‌های دوپامین در نواحی پیش‌پیشانی و آهیانه‌ای شود [46] و یا از لحاظ سطح انرژی مصرفی، کارایی در نواحی فرونتال، گیجگاهی، پس‌سری، سینگولیت قدامی و قشرگیجگاهی میانی افزایش یابد [47، 48]. در این راستا گاهی اوقات نشان داده شده است که اگرچه پیشرفت ملموسی در مؤلفه‌های عصب‌شناختی رخ داده است، اما تغییرات متناسب در بعد رفتاری دیده نشده است [48، 49]. به‌عنوان‌مثال نشان داده شده است که درنتیجه تمرینات شناختی حافظه کاری، اگرچه بهبودی در عملکرد افراد مشاهده نشد، اما این تمرینات سبب شده بود تا حین اجرای همان تکلیف و همچنین تکلیف متفاوت، فعال‌سازی قشر پیش‌پیشانی جانبی خلفی‌قدامی به‌طور معنی‌داری کاهش پیدا کند [50]. از این‌ نتیجه می‌توان چنین استنباط کرد که در صورت عدم مشاهده پیشرفت رفتاری، افزایش کارایی پردازش اطلاعات و کاهش انرژی مصرفی ممکن است از مزایای تمرین شناختی محسوب شود.  علاوه‌براین حفظ مزیت کارایی حین اجرای تکلیف تمرین‌نشده، می‌تواند به‌عنوان شاهدی از انتقال دور در نظر گرفته شود. 

نتیجه‌گیری
مطالعه حاضر در بعد تحلیل کتاب‌سنجی نشان داد روند این تحقیقات در سال‌های گذشته رو به افزایش است که نشان از ضرورت و اهمیت این حیطه تحقیقی دارد و کشورها، نویسندگان، مجلات و حوزه‌های علمی فعال در این زمینه را معرفی نمود و در بعد مروری با بررسی اجمالی مقالات نشان داد علی‌رغم وجود برخی شواهد در مورد عدم بهبود عملکرد ورزشی در نتیجه تمرینات شناختی، به تظر می‌رسد در صورت تشابه بین ویژگی‌های شناختی تمرین‌شده با نیازهای ویژه عملکرد، می‌توان مزیت این نوع از تمرینات را مشاهده نمود، علاوه‌براین حتی اگر تغییر ملموسی در بعد رفتاری نمایان نگردد، این‌گونه استنباط می‌شود که در نتیجه تمرینات شناختی می‌توان کارایی عصب‌شناختی را حین اجرا بالا برد و از افت عملکرد ناشی از تحلیل‌رفتگی جلوگیری کرد و درنهایت این احتمال وجود دارد که بین مشاهده تغییرات عصب‌شناختی تا مشاهده تغییرات رفتاری حاصل از آن فاصله زمانی وجود داشته باشد که ممکن است با گذشت زمان نمایان گردد، هرچند نیاز به تحقیقات بیشتر وجود دارد.  

محدودیت‌ها
وجود روش‌شناسی متفاوت در زمینه نوع آزمودنی، سطح مهارت، نوع رشته ورزشی و متغیرهای وابسته مورداستفاده در مطالعات موجود در این حیطه پژوهشی سبب می‌گردد در تعیین نتیجه‌گیری کلی در این موضوع محدودیت‌هایی وجود داشته باشد. 

ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این مقاله مرور نظام‌مند می‌باشد که بر روی نمونه‌های انسانی و حیوانی انجام نشده است. براین‌اساس به کد اخلاق نیاز ندارد و تمام قوانین اخلاق در پژوهش رعایت شده است.

حامی مالی
این پژوهش هیچ‌گونه کمک مالی از سازمانی‌های دولتی، خصوصی و غیرانتفاعی دریافت نکرده است.

تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان، این مقاله تعارض منافع ندارد.

References

1. Walton CC, Keegan RJ, Martin M, Hallock H. The potential role for cognitive training in sport: More research needed. Frontiers in Psychology. 2018; 9:1121. [DOI:10.3389/fpsyg.2018.01121] [PMID]
2. Firmansyah H, Hendrianto R, Negara JDK, Martini T. A balancing act in sports: How cognitive skills contribute to better gymnastic performance. Science of Gymnastics Journal. 2024; 16(2):181-95. [DOI:10.52165/sgj.16.2.181-195]
3. Lundgren T, Högman L, Näslund M, Parling T. Preliminary investigation of executive functions in elite ice hockey players. Journal of Clinical Sport Psychology. 2016; 10(4):324-35.  [DOI:10.1123/jcsp.2015-0030]
4. Vestberg T, Gustafson R, Maurex L, Ingvar M, Petrovic P. Executive functions predict the success of top-soccer players. Plos One. 2012; 7(4):e34731. [DOI:10.1371/journal.pone.0034731][PMID]
5. Vestberg T, Reinebo G, Maurex L, Ingvar M, Petrovic P. Core executive functions are associated with success in young elite soccer players. Plos One. 2017; 12(2):e0170845. [DOI:10.1371/journal.pone.0170845][PMID]
6. Scharfen HE, Memmert D. Measurement of cognitive functions in experts and elite athletes: A meta-analytic review. Applied Cognitive Psychology. 2019; 33(5):843-60. [Link]
7. Ishihara T, Kuroda Y, Mizuno M. Competitive achievement may be predicted by executive functions in junior tennis players: An 18-month follow-up study. Journal of Sports Sciences. 2019; 37(7):755-61. [DOI:10.1080/02640414.2018.1524738][PMID]
8. Trecroci A, Duca M, Cavaggioni L, Rossi A, Scurati R, Longo S, et al. Relationship between cognitive functions and sport-specific physical performance in youth volleyball players. Brain Sciences. 2021; 11(2):227. [DOI:10.3390/brainsci11020227][PMID]
9. Ghasemian Moghadam M, Mirnia E. [The prediction of taekwondo poomsae performance based on working memory scores (Persian)]. Sport Psychology Studies. 2019; 7(26):107-20. [Link]
10. Soleiman Beigi S, Ghasemian Moghadam MR, Zareian E. [The relative contribution of core executive functions in shooting performance prediction (Persian)]. Motor Behavio 2020 ; 12(41):39-54. [Link]
11. Hesami P, Balouchy R, Ghasemian M. The relative contribution of cognitive and physical components in volleyball injuries prediction. Journal of Clinical Research in Paramedical Sciences. 2020; 9(1). [DOI:10.5812/jcrps.96303]
12. Mohammadkhani N, Balouchy R, Ghasemian M. Association between cognitive function and mechanical pattern of landing. Journal of Modern Rehabilitation. 2020; 14(3):151-8. [DOI:10.18502/jmr.v14i3.7713]
13. de Brito MA, Fernandes JR, Esteves NS, Müller VT, Alexandria DB, Pérez DIV, et al. The effect of neurofeedback on the reaction time and cogni