Document Type : Original article
Authors
1 Department of Motor Behavior, Science and Research Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran.
2 Department of Motor Behavior, Faculty of Sport Sciences, Alzahra University, Tehran, Iran.
3 Department of Motor Behavior and Sport Psychology, Science and Research Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran.
Abstract
Keywords
Main Subjects
Introduction
Change in the somatosensory, visual, somatosensory, vestibular, motor and cognitive systems are one of the inevitable consequences of aging. Due to reduced quality of interactions between these systems, movement is disrupted and the risk of falling increases. According to the previous studies, physical activity has many benefits on various aspects of health. Various studies have designed exercise programs to increase motor performance and prevent falling. One of these effective interventions is Fallproof balance and mobility program, whose goal is to improve balance and prevent falling in the elderly. The findings of numerous studies supported the positive effectiveness of this program on balance of the elderly. To our knowledge, no study has investigated the effect of this program on balance and psychological health of community-dwelling older people from different age groups in Iran. The present study aims to assess the effect of eight weeks of group Fallproof program on balance and psychological health of older adults at different ages.
Materials and Methods
This is a present quasi-experimental study with a pre-test/post-test design. The study population consists of all community-dwelling older people aged 65–85 years in Tehran, Iran. Based on the inclusion criteria, 60 older adults (34 men and 26 women) were selected using a convenience sampling method. They were divided into three age groups: 65-71 years, 72-78 years, and 79-85 years. The Fullerton advanced balance scale was used to evaluate the multiple dimensions of balance and examine musculoskeletal, sensory, and neuromuscular systems. The scale has 10 items which are: stand with feet together and eyes closed, reaching forward to retrieve an object, turning 360 degrees in right and left directions, step up and over a bench, tandem walk, stand on one leg, stand on foam with eyes closed, two-footed jump, walk with head turns, and reactive postural control.
Also, the Symptom Checklist-90- revised (SCL-90-R) questionnaire was used to evaluate the psychological problems. It has nine subscales of obsessive compulsive, anxiety, somatization, depression, interpersonal sensitivity, phobic anxiety, hostility, psychoticism, and paranoid ideation. Moreover, it has three global indices: The global severity index (GSI) measuring the extent of psychiatric disorders, the positive symptom total (PST) measuring the number of questions rated above the cut-off point, and the positive symptom distress index (PSDI) representing the intensity of symptoms. All three groups participated in the Fallproof Program for eight weeks, three times a week (45 minutes per session). The exercises included center-of-gravity control training, posture strategy training, multi-sensory training, strength and endurance training, flexibility training, and gait pattern enhancement training. The program was provided in group. As soon as the intervention was completed, the participants were examined again in the posttest period using the mentioned tests. Kolmogorov-Smirnov test was used to evaluate the normality of data distribution, and analysis of covariance (ANCOVA) was used to measure the difference in the means between groups. The significance level was set at 0.05.
Results
The results showed that the mean balance score of three age groups 65-71 years (Group A), 72-78 years (Group B), and 79-85 years (Group C) increased significantly after using the Fallproof program. The results also revealed that the mean GSI, PST, and PSDI of three age groups decreased significantly from the pretest to posttest phase. The balance score in group C was statistically lower than in groups A and B (P<0.05), while there was no significant difference in the balance between groups A and B (P>0.05). The results of Bonferroni post hoc test showed that the mean GSI in group C was statistically lower than in groups A and B (P<0.05), but there was no significant difference between groups A and group B (P>0.05). The results of post hoc test also showed that the mean PSDI in group C was statistically higher than in group A and statistically lower than in group B (P<0.05). Furthermore, the mean PST in group A was statistically lower than in groups B and C (P<0.05).
Conclusion
It seems that eight weeks of group-based Fallproof program can be effective in improving balance and movement performance as well as mental health in the elderly which can reduce the risk of falling to some extent. The findings confirmed the short-term effectiveness of Fallproof program in three different age groups (from 65 to 85 years) with different functional abilities. The specialists and those who are in contact with the elderly can use the Fallproof program along with other training protocols to improve their balance, motor function, and mental health.
Ethical Considerations
Compliance with ethical guidelines
All ethical principles such as obtaining informed consent from the participants, their confidentiality of information and ability to leave the research were considered in this study. Ethical approval was obtained from the Research Ethics Committee of the Sports Sciences Research Institute of Iran (Code: IR.SSRI.REC.1399.812)
Funding
This study was extracted from the PhD thesis of Pegah Rajabpour. This study did not receive any grant from funding agencies in the public, commercial, or non-profit sectors.
Authors' contributions
The authors contributed equally to preparing this article.
Conflict of interest
The authors declared no conflict of interest.
Acknowledgments
We hereby express our gratitude to all the elderly who helped us in conducting this research.
مقدمه
کنترل تعادل، پایه و اساس توانایی برای حرکت و عملکرد مستقل است [1]. ایجاد تغییرات در اعصاب مرکزی و محیطی دستگاههای حسی، بینایی، حسیپیکری، دهلیزی، حرکتی و شناختی از تبعات گریزناپذیر افزایش سن است. با تنزل کیفیت تعاملات بین دستگاهها اختلال در حرکت ایجاد میشود. با افزایش سن، ضعف و آسیبپذیری، فرد را مستعد ناتوانی و وابستگی میکند [2] و خطر زمین خوردن و مرگومیر افزایش مییابد [3]. افزایش خطر زمین خوردن به عواملی مثل محدودیت عملکرد حرکتی، ضعف عضلانی، مصرف دارو، خطرات زیستمحیطی و نقصهای حسی [4-6] و عوامل بیولوژیکی، رفتاری، محیطی و اجتماعیـاقتصادی [7] دوره سالمندی بستگی دارد. تقریباً 30 درصد از افراد بالای 65 سال، 1 بار در سال زمین خوردن را تجربه میکنند که 6 درصد آنان دچار شکستگی میشوند [8]. باتوجهبه روند رو به رشد جمعیت سالمندی در جهان هزینههای زمین خوردن افزایش مییابد [9، 10]. در سالمندان با اختلال در تعادل، ارائهدهندگان مراقبتهای بهداشتی با غربالگری و بهکارگیری راهبردهای پیشگیری از زمین خوردن بهمنظور کاهش خطر مرگومیر، نقش مهمی ایفا میکنند [11]. بنابراین راهکارهای مداخلهای درزمینه بهبود تعادل سالمندان موردتوجه محققین قرارگرفته است.
سلامت روان یک نگرانی در بهداشت عمومی افراد به شمار میرود و بنابر اظهار محققین فعالیت جسمانی فواید متعددی بر ابعاد سلامت انسان دارد، بنابراین احتمالاً تمرینات ورزشی به پیشگیری و درمان اختلالات روانی کمک میکند. به همین دلیل پژوهش در حوزه روانشناسی فعالیت جسمانی رشد قابلتوجهی داشته است. ازاینرو بهمنظور بررسی ارتباط بین فعالیت جسمانی و سلامت روان به شواهد بیشتری نیاز است [12]. استرابریج و همکاران دریافتند فعالیت جسمانی بر افسردگی سالمندان تأثیر مثبت دارد [13]. پایت و همکاران گزارش کردند اضطراب بهطور قابلتوجهی با نگرانیهای روانشناختی مرتبط با سقوط سالمندان ارتباط دارد [14]. بودوگویرادو و همکاران دریافتند بهمنظور ترویج فعالیت جسمانی در سنین بالا، گنجاندن یک برنامه جامع ورزشی باعث بهبود توانمندی، رضایت از زندگی، تقویت عزتنفس و سلامت روان می شود [15]. لویس و همکاران نشان دادند برنامههای تمرینی طولانیمدت فردی یا گروهی بر تعادل و عملکرد حرکتی افراد مسن با اختلالات شناختی بهبود معنادار داشتند [16]. ماگری و موسامسی گزارش کردند تمرینات ورزشی مناسب باعث بهبود سلامت جسمی و روانی افراد میشود [17].
با افزایش امید به زندگی و مواجهشدن سالمندان با چالشهای گوناگون، سلامت و کیفیت زندگی تحت تأثیر قرار میگیرد [18، 19]. کاهش تعادل و تحرک همراه با ترس از افتادن، اثرات منفی بر عملکرد روانی و جسمانی افراد مسن دارند [6، 14]. براساس شواهد علمی مربوط به فواید فعالیتهای جسمانی، کمتحرکی شایع در سالمندان میتواند با پیامدهای منفی در سلامت جسمانی و روانی آنان همراه باشد. بسیاری از مطالعات برنامههای تمرینی در جهت افزایش عملکرد حرکتی و جلوگیری از افتادن طراحی کردهاند [20-23]. حفظ تعادل برای انجام فعالیتهای روزانه و کسب استقلال در افراد سالمند امری حیاتی به شمار میآید. بنابراین مشکلات تعادل بهعنوان عامل خطر مؤثر درافتادن شناختهشده است و شناسایی اختلالات تعادلی از اهمیت و ضرورت بالایی برخوردار است، بسیاری از افتادنها قابلپیشگیری هستند، در این زمینه تأثیر مداخلات گروهی ورزشی بر تعادل، طی 20 تا 25 سال گذشته [16، 24-26] پیرامون تمرینات ورزشی [9، 20]، مدیریت دارویی، اصلاح محیط، مکملهای غذایی و رفتاردرمانی بهمنظور جلوگیری از زمین خوردن و پیامدهای روانشناختی بررسی شدند [22، 23، 27].
طبق تحقیقات امکان کاهش سرعت تغییرات مرتبط با روند سالمندی در دستگاههای مرتبط با تعادل و عملکرد حرکتی وجود دارد. ویردستین و همکاران نشان دادند برنامه نایجمگن در کاهش بروز سقوط در سالمندان سالم اثرگذار بود، درحالیکه بهبود کنترل وضعیت بدن وجود نداشت. هالوارسون و همکاران تأثیر مثبت تمرینات گروهی طولانیمدت را بر راه رفتن، تعادل و ترس از سقوط نشان دادند. گونچالوز و همکاران گزارش کردند تمرینات تعادلی وضعیتی در بهبود تعادل و جلوگیری از سقوط در سالمندان مؤثر بود. گارسیا مولینا و همکاران برنامه ورزشی چند مؤلفهای فردی را در بهبود عملکرد جسمانی و ترکیب بدنی، کاهش علائم افسردگی و تعداد زمین خوردن در افراد مسن اثربخش دریافتند [26، 28-30].
برخی راهبردهای بالقوه، تمرینات ورزشی را بهعنوان راهبردی مستقل یا مؤلفه اصلی مداخلات ترکیبی، در برنامه خود گنجانده است [24، 31] که هدفشان کاهش مشکلات تعادل و قرار دادن مکرر سالمندان در معرض نیازهای تکلیف و شرایط محیطی متغیر میباشد. این تمرینات آسیبهای اساسی در بیثباتی قامتی سالمندان را از طریق غربالگری جامع و رویکرد برنامهریزی چندبعدیاش مورد هدف قرار میدهند. بنابراین با بهکارگیری تمرینات هدفمند میتوان اختلالات تعادلی را تا حدی کنترل و درمان کرد [2]. اکثر برنامههای ورزشی به لحاظ مدتزمان و شدت، طاقتفرسا هستند و احتمال عدم همکاری افراد زیاد است. تمرینات تحت نظارت متخصصین برای تمرینات روزانه مناسب و مقرونبهصرفه نمیباشند باوجوداین محتوا، شدت و مدتزمان مطلوب این برنامههای ورزشی تاکنون مشخص نشده است [4]. برخی محققین تمرینات فردی [9، 15، 17، 28، 32] و محققین دیگر تمرینات گروهی را مناسب میدانند [20، 26، 33، 34]. یکی از مداخلات مؤثر ورزشی بهصورت فردی و یا گروهی، برنامه تمرینی جامع تعادل و تحرک فال پروف است که هدف آن پیشگیری از عوامل اختلال در تعادل و راه رفتن، ضعف عضلانی افراد با سنین بالا میباشد. پژوهشهای متعددی در رابطه با این برنامه بهدلیل اهمیت حفظ تعادل و استقلال در انجام فعالیتهای روزانه در دوران سالمندی موردتوجه محققین قرارگرفته است و یافتهها از اثربخشی مثبت این برنامه بر تعادل سالمندان و کاهش زمین خوردن حمایت کردند [20، 35، 36]. تروبلاد و همکاران گزارش کردند تمرینات فال پروف در بهبود تعادل سالمندان مؤثر میباشد [37]. رز با بررسی انواع تمرینات، اثرگذاری برنامه فال پروف را در پیشگیری از افتادن تأیید کرد [20]. اوشو و همکاران تمرینات فال پروف را قابلقبول و احساس رضایت و انگیزه مشارکت سالمندان را مثبت دریافتند [36]. این تمرینات علاوهبر پیشگیری از افتادن، درزمینه سلامت روان، چاقی، دیابت و سلامتی قلبیعروقی مفید هستند [38].
با کاهش توانایی جسمانی و روانی سالمندان و در نظر گرفتن مزایای مثبت تمرینات فال پروف در حوزه سلامت، بررسی مطالعات هیچگونه ملاحظاتی پیرامون پاسخ جسمانی و روانی در سنین متفاوت برای سالمندان با توانایی انجام کارهای روزمره نشان نداده است [14، 16، 36، 39]. تدوین این برنامه تمرینی توسط ُرز بهعنوان یکی از مؤثرترین تمرینات تعادلی برای سالمندان شناختهشده است، اما تاکنون پژوهشی اثر آن را بهعنوان تابعی از سن و اثر بر سلامت روان در سالمندان بررسی نکرده است [20، 24، 32، 36، 40]. به نظر میرسد صرفنظر از نوع، شدت و مدتزمان تمرینات ورزشی، سالمندان در ردههای مختلف سنی، پاسخهای متفاوتی به مداخلات تمرینی بدهند، بنابراین فرض بر این اساس است که میتوان احساس ناخوشایند ناشی از تمرینات شدید در سالمندان را با تمرینات گروهی ورزشی تا حدی کاهش داد و نتایج این تمرینات در گروههای سنی بالاتر متفاوت به نظر میرسد. باتوجهبه اثربخشی تمرینات فال پروف در بهبود تعادل سالمندان و بهکارگیری آن بهمنظور اقدامی پیشگیرانه و درمانی احتمالاً خسارت جانی، مالی، روانی و فشارهایی که بر خانوادههای سالمندان وارد میشود تا حدی کاهش یابد و کیفیت زندگی آنان تغییر کند؛ بنابراین تحقیق حاضر به دنبال این سؤال است که آیا تفاوتی بین تعادل و سلامت روان سالمندان در سنین متفاوت پس از 8 هفته تمرینات گروهی فال پروف وجود دارد؟ بنابراین، در این مطالعه اثربخشی تمرینات گروهی فال پروف بر تعادل و سلامت روان سالمندان در سنین متفاوت مورد مقایسه قرار گرفت.
مواد و روشها
شرکتکنندگان
شرکتکنندههای پژوهش حاضر که با استفاده از طرح پیشآزمون-پسآزمون انجام شد، 60 سالمند داوطلب (34 مرد و 26 زن) بودند که در 3 گروه سنی 65-71 سال، 72-78 سال و 79-85 سال بهصورت دردسترس از جامعه سالمندان 65 تا 85 سال ساکن تهران انتخاب شدند. پس از کسب تأییدیه کمیته اخلاق پژوهشگاه تربیتبدنی و علوم ورزشی، با مراجعه به پارکها یک جلسه توجیهی توسط پژوهشگر برای تشریح اهداف، نحوه اجرای آزمونها و تمرینات برگزار شد. شرکتکنندگان قبل از آغاز پژوهش، فرم رضایتنامه شرکت داوطلبانه در مطالعه را امضا کردند. سپس داوطلبان بهمنظور بررسی سلامت عمومی به پزشک معرفی شدند.
معیارهای ورود به مطالعه شامل دامنه سنی 65-85 سال، نداشتن هیچگونه اختلال عصبی یا اسکلتی-عضلانی (مثل مشکلات ارتوپدی، سکته، یا اختلالات عمده بینایی و شنوایی)، عدم سابقه سقوط طی 2 سال گذشته که موجب شکستگی یا اثرات سوء روانشناختی شده باشد، توانایی راه رفتن بدون نیاز به هیچگونه وسیله کمکی بهطور مستقل، نداشتن سوءمصرف مواد یا سابقه شیزوفرنی یا اختلال دوقطبی و نبودن تحت رواندرمانی [41] بود. معیارهای خروج از مطالعه شامل عدم توانایی انجام تمرینات، عدم تمایل به ادامه پژوهش، عدم شرکت بهطور منظم در جلسات تمرین بیش از 2 بار در 1 ماه، فوت فرد در طول پژوهش بود.
ابزار تحقیق
از مقیاس تعادل پیشرفته فولرتون بهمنظور سنجش تعادل در افراد سالمند مستقل با عملکرد بالا بهعنوان پیشآزمون و پسآزمون استفاده شد. زمان لازم برای آزمون تقریباً 10 تا 20 دقیقه بود. آیتمهای این مقیاس عبارتاند از: ایستادن با پای جفتشده و چشمان بسته بهمدت 30 ثانیه، دسترسی و گرفتن شیء (مداد)، چرخیدن کامل به چپ و راست، قدم گذاشتن و عبور از روی نیمکت، 10 قدم راه رفتن به شکلی که پاشنه یکپا درست جلوی پنجه پای دیگر باشد، ایستادن روی یکپا با چشمان باز بهمدت 20 ثانیه، ایستادن با چشمان بسته روی اسفنج بهمدت 20 ثانیه، پرش جفتپا به جلو، راه رفتن و چرخاندن سر، بازیابی تعادل پس از رها شدن ناگهانی از پشت بهمنظور ارزیابی کنترل وضعیتی واکنشی. عملکرد افراد روی هریک از 10 آیتم، با استفاده از مقیاس ترتیبی 5 امتیازی (0-4) با حداکثر 40 امتیاز، نمرهگذاری شد. امتیاز 4 بهعنوان یک امتیاز کامل و برای شرکتکنندهای که قادر به انجام تکلیف نبود، امتیاز صفر محسوب شد. نمره کل آزمون 40 امتیاز بود. بهاینترتیب که اگر فردی امتیاز 25 یا کمتر از آن را کسب میکرد، احتمال زمین خوردنش افزایش مییافت و به مداخله فوری نیاز داشت. نمره کل این مقیاس بهعنوان متغیر پیشگو در این تحقیق در نظر گرفته شد [31، 42]. مقیاس FAB از پایایی بازآزمایی (0/96) و همچنین پایایی درون آزمونگر (1/00-0/92) و بین آزمونگر (0/91-0/95) بالایی برخوردار است [25].
از پرسشنامه SCL-90-R بهمنظور سنجش نشانههای اختلالات روانی فرد بهعنوان پیشآزمون و پسآزمون استفاده شد. این پرسشنامه حاوی 90 گزینه است که در 9 زیرمقیاس شامل: وسواس فکری-عملی، اضطراب، اختلال سوماتیزاسیون، افسردگی، حساسیت بین فردی، اضطراب هراسی، خصومت، روانپریشی و ایدهپردازی پارانوییدی که نمرات بالای 2 برای هر علائم بیانگر مشکل سلامت روان است. 3 شاخص جهانی در SCL-90-R قرار داده شده است: شاخص شدت جهانی برای تعیین میزان اختلال روانپریشی، جمع نشانههای مثبت تعداد گزینهها با نمره بالای 1 را نشان میدهد و شاخص درماندگی نشانههای مثبت که بیانگر شدت نشانهها است [43]. نمرهدهی آن از 1 (بدون مشکل) تا 5 (بسیار جدی)، برای بررسی تجارب فرد طی 2 هفته گذشته از علائم لحاظ شد. اعتبار و پایایی نشانههای مختلف پرسشنامه SCL-90-R 0/77 تا 0/99 گزارش شده است [44].
روش کار
شرکتکنندگان بهمدت 8 هفته (هر هفته 3 جلسه و هر جلسه 45 دقیقه) تمرینات فال پروف را انجام دادند. پروتکل تمرین شامل 10 دقیقه گرم کردن، 45 دقیقه تمرین و 10 دقیقه سرد کردن بود. تمرینات فال پروف شامل تمرینات کنترل مرکز ثقل، راهبردهای قامتی، چند حسی، قدرتی و استقامتی، انعطافپذیری و بهبود الگوی گامبرداری جهت رسیدن به بهبود سیستم حسی، حرکتی و اسکلتیعضلانی درگیر در حفظ تعادل بود. همچنین تمرینات تنوع در راه رفتن، انعطافپذیری، استقامتی هوازی و مقاومتی اندامهای بالایی و پایینی بدن درحرکت، برای مثال فعالیتهای استقامتی در حالت نشسته، فعالیتهای تعادلی در حالت ایستاده روی سطوح ثابت و بالا و پایین رفتن از پلکان یا نیمکت در ارتفاعهای مختلف نیز در برنامه گنجانده شدند. علاوهبراین، تمرینات تعادلی و راه رفتن گروهی برای تقویت فعالیتهای فردی و بهبود حرکت از طریق طیف وسیعی از حرکات ارائه شد. تشریح کامل تمرینات در جدول شماره 1 نشان داده شده است. این پژوهش بر تمرینات گروهی با استفاده از بازیهای دستهجمعی تأکید داشت و از شرکتکنندگان خواسته شد تا در انجام تمامی تکالیف با یکدیگر همکاری کنند. برای مثال در تمرین کنترل مرکز ثقل، دو گروه پشت سرهم میایستادند و توپی را در بازه زمانی معین به جلو و عقب پرتاب میکردند که با انجام این حرکات، بازخورد مثبت ارائه شد [35]. پس از پایان 8 هفته تمرین، بلافاصله آزمون FAB و پرسشنامه SCL-90-R بهعنوان پسآزمون انجام شد.
تحلیل آماری
از آمار توصیفی برای طبقهبندی و تنظیم دادهها و تعیین شاخص مرکزی (میانگین) و شاخص پراکندگی (انحرافمعیار) و ترسیم نمودارها استفاده شد. از آزمون شاپیرو ویلک برای طبیعی بودن توزیع دادهها، از آزمون لون برای بررسی همگنی واریانسها استفاده شد. برای بررسی تفاوتهای بین گروهی در سنین مختلف از آزمون تحلیل کوواریانس و برای بررسی تفاوتهای درونگروهی بین مراحل پیشآزمون و پسآزمون از تی همبسته استفاده شد. تجزیهوتحلیل دادهها با استفاده از نرمافزار آماری SPSS نسخه 20 انجام شد. پیشفرض استفاده از این آزمون توزیع طبیعی دادهها و همگنی واریانسها است که باتوجهبه نتایج آزمون شاپیرو ویلک (0/05<P) و لون (0/05<P) این پیشفرضها برقرار است. سطح اطمینان 95 درصد و سطح معناداری کمتر از 0/05 در نظر گرفته شد.
یافتهها
در جدول شماره 2 ویژگیهای جمعیتشناختی شرکتکنندگان در این پژوهش ارائه شده است. همانطورکه در جدول 2 مشاهده میشود در این پژوهش (n=34) زن و (n=26) مرد موفق به تکمیل ارزیابی شدند. در گروه سنی 65 تا 71 سال با میانگین سنی 67/32 سال، 12 زن و 8 مرد حضور داشتند. در گروه 72 تا 78 سال با میانگین سنی 74/36 سال، 10 زن و 9 مرد حضور داشتند و در گروه 79 تا 85 سال با میانگین سنی 83/46 سال 12 زن و 9 مرد حضور داشتند.
در جدول شماره 3 نمرات پیشآزمون و پسآزمون پارامترهای تعادلی و روانشناختی هر 3 گروه ارائه شده است. همچنین در این جدول با استفاده از نشانگر تفاوت درونگروهی از پیشآزمون تا پسآزمون ارائه شده است.
همانطورکه در جدول شماره 3 مشاهده میشود تمرینات گروهی فال پروف بر تعادل سالمندان سنین 65 تا 71 سال (0/01>P)، 72 تا 78 سال (0/01>P) و 79 تا 85 سال (0/01>P) تأثیر معناداری دارد. نتایج حاکی از این بود که در اثر تمرینات گروهی فال پروف میانگین تعادل سالمندان 65 تا 71 سال از پیشآزمون (30/60) تا پسآزمون (34/30) افزایش معناداری یافته است. همچنین، دیگر نتایج حاکی از این بود که در اثر تمرینات گروهی فال پروف میانگین تعادل سالمندان 72 تا 78 سال از پیشآزمون (29/70) تا پسآزمون (34/23) افزایش معناداری یافته است. علاوهبراین، دیگر نتایج نشان دادند در اثر تمرینات گروهی فال پروف میانگین تعادل سالمندان 79 تا 85 سال از پیشآزمون (25/47) تا پسآزمون (31/00) افزایش معناداری یافته است. تمرینات گروهی فال پروف بر شاخص شدت جهانی سالمندان سنین 65 تا 71 سال (0/05>P)، 72 تا 78 سال (0/01>P) و 79 تا 85 سال (0/01>P) تأثیر معناداری دارد.
نتایج حاکی از این بود که در اثر تمرینات گروهی فال پروف میانگین شاخص شدت جهانی سالمندان 65 تا 71 سال از پیشآزمون (0/89) تا پسآزمون (0/71) کاهش معناداری یافته است. همچنین، دیگر نتایج حاکی از این بود که در اثر تمرینات گروهی فال پروف میانگین شاخص شدت جهانی سالمندان 72 تا 78 سال از پیشآزمون (0/93) تا پسآزمون (0/73) کاهش معناداری یافته است. علاوهبراین، دیگر نتایج نشان دادند در اثر تمرینات گروهی فال پروف میانگین شاخص شدت جهانی سالمندان 79 تا 85 سال از پیشآزمون (1/05) تا پسآزمون (0/70) کاهش معناداری یافته است. تمرینات گروهی فال پروف بر شاخص درماندگی نشانههای مثبت سالمندان سنین 65 تا 71 سال (0/01>P)، 72 تا 78 سال (0/05>P) و 79 تا 85 سال (0/01>P) تأثیر معناداری دارد. نتایج حاکی از این بود که در اثر تمرینات گروهی فال پروف میانگین شاخص درماندگی نشانههای مثبت سالمندان 65 تا 71 سال از پیشآزمون (0/90) تا پسآزمون (0/72) کاهش معناداری یافته است. همچنین، دیگر نتایج حاکی از این بود که در اثر تمرینات گروهی فال پروف میانگین شاخص درماندگی نشانههای مثبت سالمندان 72 تا 78 سال از پیشآزمون (0/96) تا پسآزمون (0/80) کاهش معناداری یافته است.
علاوهبراین، دیگر نتایج حاکی از این بود که در اثر تمرینات گروهی فال پروف میانگین شاخص درماندگی نشانههای مثبت سالمندان 79 تا 85 سال از پیشآزمون (1/12) تا پسآزمون (0/76) کاهش معناداری یافته است. تمرینات گروهی فال پروف بر جمع نشانههای مثبت سالمندان سنین 65 تا 71 سال (0/05>P)، 72 تا 78 سال (0/05>P) و 79 تا 85 سال (0/01>P) تأثیر معناداری دارد. نتایج حاکی از این بود که در اثر تمرینات گروهی فال پروف میانگین جمع نشانههای مثبت سالمندان 65 تا 71 سال از پیشآزمون (0/83) تا پسآزمون (0/67) کاهش معناداری یافته است. همچنین، دیگر نتایج حاکی از این بود که در اثر تمرینات گروهی فال پروف میانگین جمع نشانههای مثبت سالمندان 72 تا 78 سال از پیشآزمون (0/92) تا پسآزمون (0/70) کاهش معناداری یافته است. علاوهبراین، دیگر نتایج حاکی از این بود که در اثر تمرینات گروهی فال پروف میانگین جمع نشانههای مثبت سالمندان 79 تا 85 سال از پیشآزمون (1/09) تا پسآزمون (0/70) کاهش معناداری یافته است.
در جدول شماره 4 نتایج آزمون کوواریانس برای مقایسه نمرات پارامترهای تعادلی و روانشناختی بین گروهها ارائه شده است.همانطور که در جدول 4 مشاهده میشود بین 3 گروه با اندازه اثر 41/0 در تعادل تفاوت معناداری وجود دارد (sig=0/001 و η2=0/41 و F=8/30). نتایج آزمون تعقیبی بونفرونی نشان داد که میانگین تعادل سالمندان 79 تا 85 سال در مقایسه با تعادل سالمندان 65 تا 71 سال با اختلاف میانگین 3/30 واحد و در مقایسه با تعادل سالمندان 72 تا 78 سال با اختلاف میانگین 23/3 واحد ازنظر آماری پایینتر میباشد (0/05>P)، اما بین تعادل سالمندان 65 تا 71 سال و 72 تا 78 سال اختلاف معناداری وجود ندارد (0/05<P). بین 3 گروه با اندازه اثر 44/0 در شاخص شدت جهانی تفاوت معناداری وجود دارد (sig=0/001 و η2=0/44 و F=8/52). نتایج آزمون تعقیبی بونفرونی نشان داد که میانگین شاخص شدت جهانی سالمندان 79 تا 85 سال در مقایسه با شاخص شدت جهانی سالمندان 65 تا 71 سال با اختلاف میانگین 0/01 واحد و در مقایسه با شاخص شدت جهانی سالمندان 72 تا 78 سال با اختلاف میانگین 0/03 واحد ازنظر آماری پایینتر میباشد (0/05>P)؛ اما بین شاخص شدت جهانی سالمندان 65 تا 71 سال و 72 تا 78 سال اختلاف معناداری وجود ندارد (0/05<P). بین 3 گروه با اندازه اثر 0/54 در شاخص درماندگی نشانههای مثبت تفاوت معناداری وجود دارد (sig=0/001 و η2=0/44 و F=10/93).
نتایج آزمون تعقیبی بونفرونی نشان داد میانگین شاخص درماندگی نشانههای مثبت سالمندان 79 تا 85 سال در مقایسه با شاخص درماندگی نشانههای مثبت سالمندان 65 تا 71 سال با اختلاف میانگین 0/04 واحد ازنظر آماری بالاتر و در مقایسه با شاخص درماندگی نشانههای مثبت سالمندان 72 تا 78 سال با اختلاف میانگین 0/04 واحد ازنظر آماری پایینتر میباشد (0/05>P). همچنین میانگین شاخص درماندگی نشانههای مثبت سالمندان 65 تا 71 سال در مقایسه با شاخص درماندگی نشانههای مثبت سالمندان 72 تا 78 سال با اختلاف میانگین 0/08 واحد ازنظر آماری پایینتر میباشد (0/05>P). بین 3 گروه با اندازه اثر 0/39 در جمع نشانههای مثبت تفاوت معناداری وجود دارد (sig=0/001 و η2=0/44 و F=7/07). نتایج آزمون تعقیبی بونفرونی نشان داد میانگین جمع نشانههای مثبت سالمندان 65 تا 71 سال در مقایسه با جمع نشانههای مثبت سالمندان 72 تا 87 سال با اختلاف میانگین 0/03 واحد و در مقایسه با جمع نشانههای مثبت سالمندان 79 تا 85 سال با اختلاف میانگین 0/03 واحد ازنظر آماری پایینتر میباشد (0/05>P).
بحث
هدف از پژوهش حاضر مقایسهی اثربخشی تمرینات گروهی فال پروف کوتاهمدت بر تعادل و جنبههای روانشناختی سالمندان با توانایی انجام کارهای روزانه در 3 گروه سنی بود. یافتهها نشان دادند که پس از 8 هفته تمرینات فال پروف، تمامی گروههای سنی تفاوت معناداری در تعادل و نشانههای روانشناختی شاخص شدت جهانی، شاخص درماندگی نشانههای مثبت و شاخص جمع نشانههای مثبت کسب کردند. یافتههای پژوهش از تأثیر این تمرینات بدون در نظر گرفتن سن برای افراد سالمند حمایت میکنند. براساس نتایج بهدستآمده این برنامه تمرینی نهتنها باعث بهبود تعادل در هر 3 گروه سنی شد، بلکه علائم روانشناختی آنان را نیز در بهطور قابلملاحظهای کاهش داد. گروههای سنی مسنتر در مقایسه با گروههای سنی دیگر در تمامی متغیرهای وابسته تعادل و سلامت روان بهبود معناداری داشتند. این نتایج مبین این مطلب است که افراد مسنتر باتوجهبه تغییرات ساختاری و عملکرد حرکتی نهتنها توانستند بهاندازه گروههای سنی پایینتر از مداخلات ورزشی بهرهمند شوند، بلکه در مقایسه با گروههای دیگر نتایج جسمانی و روانی معنادارتری از مشارکت در این تمرینات به دست آورند.
نتایج پژوهش حاضر نشان داد یک دوره تمرینات گروهی فال پروف کوتاهمدت بر بهبود تعادل و عملکرد حرکتی در سالمندان مؤثر است. بسیاری از محققین با استفاده از مداخلات گوناگون گزارش کردند که مداخلات ورزشی راهکاری مؤثر در بهبود تعادل و کاهش افتادن در سالمندان است [1، 4، 18، 21-24]. اوشو و همکاران دریافتند برنامه فال پروف برای افراد مسن قابلاجرا و مناسب میباشد [36]. هنوز مشخص نیست که کدامیک از ویژگیهای تمرین ازقبیل نوع، دفعات، مدتزمان و شدت تأثیر بیشتری در بهبود تعادل افراد مسن داشته باشد، اما یافتههای پژوهش حاضر با این نتایج همراستا است. ازاینرو تمرینات تعادلی و قامتی بهعنوان راهبردی مؤثر نهتنها برای توانبخشی بعد از شکستگی، بیماریهای عصبی و سکته مغزی به کار میروند، بلکه بهمنظور جلوگیری از افتادن سالمندان میبایست در پروتکلهای ورزشی گنجانده شوند [21].
در برنامه تمرینی فال پروف از تمرینات کنترل مرکز ثقل، چند حسی، قدرتی و استقامتی، راهبردهای قامتی و بهبوددهنده الگوی گامبرداری و انعطافپذیری استفاده شده است. بدین ترتیب طراحی این برنامه چند مؤلفهای احتمالاً میتواند تا حدودی بسیاری از مشکلات جسمانی را تحت تأثیر قرار دهد و به سالمندان کمک میکند تا توانایی کنترل وضعیت جسمانی بهتری کسب کنند و انگیزه مشارکت در تمرینات تعادلی روزانه بیشتر شود.
در این تحقیق فرض بر این اساس بود که 3 گروه سنی به دنبال شرکت در تمرینات فال پروف، پیامدهای متفاوتی را تجربه میکنند که این مورد نیز بهوسیله یافتههای پژوهش تأیید شد. اگرچه انجام این تمرینات در هر 3 گروه بر تعادل و علائم روانشناختی اثربخش بودند، اما گروه سنی 79-85 سال در مقایسه با دو گروه سنی (65-71) و (72-78) سال، گروه (79-85) سال بهبود معنادارتری در شاخصهای تعادل و سلامت روان به دست آورد. نتایج پژوهش حاضر همراستا با یافتههای مطالعات مشابه گذشته ازنظر طرح پژوهش و شرکتکنندگان است [16، 33، 45]. تروبلاد و همکاران نتایج مشابهی درخصوص بهبود تعادل در سالمندان با خطر بالا و پایین زمین خوردن گزارش کردند که با این پژوهش همخوانی دارد. بااین حال در تعداد و ویژگی نمونهها و نوع آزمون با مطالعه حاضر تفاوت دیده میشود، این تفاوت مربوط به حضور سالمندان در این پژوهش با توانایی انجام کارهای روزمره و ارزیابی تعادل و سلامت روان با استفاده از آزمونهای (FAB) و پرسشنامه SCL-90-R در این پژوهش است، درحالیکه در مطالعات یادشده از آزمونهای متفاوت برای بررسی تعادل استفاده شد.
طبق نتایج پژوهش، تمرینات چندحسی فال پروف میتوانند باعث بهبود عملکرد حرکتی و کاهش خطر زمین خوردن در سالمندانی که در معرض این آسیب هستند، شوند. ازآنجاکه اثربخشی این تمرینات توسط یافتههای این مطالعه تأیید شد میتواند توجیه قوی برای گنجاندن تمرینات حسی در این برنامه چند مؤلفهای برای سالمندان باشد. به همین دلیل اصلیترین تأکید برنامه فال پروف بر تمرینات چند حسی است، زیرا این تمرینات سالمندان را قادر میسازد وقتی که اطلاعات ارائهشده توسط دستگاههای حسی معین صحیح نباشند، مناسبترین ورودیهای حسی را انتخاب کنند. در موقعیتهای چالشی، بایستی بتوانند ورودیهای حسی غیرصحیح که توسط حس بینایی ارائه میشود را به نفع دستگاههای حسیپیکری یا دهلیزی با ارائه اطلاعات صحیح نادیده بگیرند. بنابراین برنامه فال پروف هم از تمرینات استقامتی، مقاومتی و انعطافپذیری که در بیشتر مداخلات جسمانی متداول است، استفاده میکند و همچنین بر یکپارچگی حسی عناصر حیاتی در حفظ تعادل و حرکت، همچون هماهنگی چشم و بدن و دستگاههای دهلیزی و حس عمقی نیز تأکید دارد [2]. باتوجهبه یافتههای پژوهش این تمرینات احتمالاً میتوانند روشی مؤثر برای توانایی سالمندان در سازماندهی ورودیهای حسی در ایجاد پاسخ حرکتی مناسب باشند. علاوهبراین با انجام منظم تمرینات، تنظیم دستگاههای حسی و عملکرد حرکتی افراد سالمند بهبود مییابد.
نتایج این پژوهش نشان داد تمرینات گروهی فال پروف در کاهش اضطراب، افسردگی، وسواس فکری-عملی و نشانههای دیگر روانشناختی مؤثر بودند و تأثیر مثبت در بهبود سلامت روان در هر 3 گروه سنی داشتند. کانینقام و همکاران گزارش کردند افراد بالای60 سال که ازنظر جسمانی فعالیت دارند، مرگومیر ناشی از بیماریهای قلبیعروقی، شکستگی، زمین خوردن، زوال عقل، آلزایمر و افسردگی در آنان کاهش مییابد و باعث بهبود کیفیت زندگی و عملکرد شناختی میشود. چترز و همکاران نتیجه گرفتند که مداخلات کاردرمانی زمانی مؤثر هستند که برای حفظ سلامت روان باید در سبک زندگی تجدیدنظر اعمال شود. دلیل احتمالی این همسویی با مطالعه حاضر میتواند بهکارگیری چند مؤلفه تمرینی بهصورت گروهی و تعامل اجتماعی افراد با یکدیگر باشد [46، 47].
براساس یافتههای مطالعه حاضر، تمرینات گروهی فال پروف کوتاهمدت باعث بهبود در تعادل و سلامت روان افراد مسن میشود. بسیاری از محققین معتقدند تمرینات گروهی بر مشکلات تعادل و سلامت روان تأثیر مثبت دارند [16، 45، 46، 48] که با یافتههای این تحقیق همسو هستند. باوجوداین در طرح پژوهش، مدتزمان، تعداد نمونه و نوع آزمون با مطالعه حاضر تفاوت دارند. بارنت و همکاران اظهار کردند تمرینات گروهی میتوانند در افراد مسن، تعادل را بهبود بخشند و میزان افتادن را کاهش دهند. ازاینرو تمرینات گروهی برای افرادی که درخطر افتادن بودند، طراحیشده بود که احتمالاً بیشترین بهره را از این مداخلات میبردند. همچنین در پروتکل تمرینات تأکید بر تمرینات تعادلی بود.
در نوع تمرینات، تعداد نمونه و ابزار اندازهگیری تفاوت وجود داشت، اما با یافتههای این پژوهش بهدلیل انتخاب آزمون ارزیابی تعادل با اعتبار و پایایی بالا و تمرینات متنوع تعادلی همخوانی دارد. هالوارسون و همکاران دریافتند تمرینات گروهی تعادلی مزایای مثبت کوتاهمدت و بلندمدت بر راه رفتن، تعادل و ترس از افتادن دارند و نیاز به مشارکت دورهای در این تمرینات برای حفظ اثرات آنها احساس میشود. نتایج با یافتههای پژوهش حاضر همخوانی دارد، اما تفاوت در مدتزمان تمرین، تعداد نمونه و سن شرکتکنندهها دیده میشد که در این مطالعه از 8 هفته تمرینات تعادلی استفاده شد و احتمالاً انجام این تمرینات بهطور مداوم همرا با اثرات مثبت پایدارتری خواهد بود. بسیاری از محققین به معرفی پروتکلهای مختلفی برای بهبود تعادل و پیشگیری از افتادن و سلامت روان در سالمندان پرداختند و نتایج مشابهای گزارش کردند که با یافتههای این پژوهش همراستا میباشد. توماس و همکاران نشان دادند مداخلات ورزشی احتمالاً میتواند جایگزین مناسب برای درمانهای روان باشند، درصورتیکه رویکردهای روانشناختی در آن گنجانده شوند. ماگری و موسامسی اظهار کردند برنامه فعالیت جسمانی مناسب ممکن است راهکار مکمل و مفیدی برای بهبود پیامدهای جسمانی و روانی بیماران مبتلابه کووید-19 باشد [4، 17، 18، 20، 24، 48]. باتوجهبه حمایت مطالعات گسترده از مزایای روانی فعالیتهای جسمانی، احتمالاً تمرینات فال پروف با تأثیر مثبت در کاهش نشانههای روانشناختی سالمندان با مطالعات آنان همخوانی دارد.
باوجود ابزارهای مختلف غربالگری تعادل، در مطالعه حاضر از مقیاس تعادل آزمون پیشرفته فولرتون با اعتبار و پایایی بالا و ابعاد متفاوت تعادل بهمنظور ارزیابی اختلالات تعادل استفاده شد. یانگ و همکاران نشان دادند برد کینکت و وای بالانس ابزارهایی مناسب برای اندازهگیری تعادل ایستای سالمندان هستند [49]. در مطالعه حاضر تمرینات برای سالمندانی طراحیشده بود که در ابتدا در معرض خطر زمین خوردن قرار داشتند و درنتیجه میتوانستند از این تمرینات بهرهمند شوند. برای توجیه موارد یادشده این امکان فراهم میشد که افراد مسن بتوانند از چگونگی کنترل مرکز ثقل هنگام ایستادن در یک مکان، خم شدن در محدوده اتکا خود و یا حرکات جابهجایی وزن درک بهتری پیدا کنند و نهتنها بهطور آگاهانه مرکز ثقل را در شرایط ایستا و پویا کنترل کنند، بلکه بهطور غیرآگاهانه هنگام مواجهشدن با اختلال تعادل ناگهانی و یا انجام تکلیف ثانویه که مجبور به تقسیم توجه بین تکلیف و تعادل میشدند، قادر به کنترل مرکز ثقل باشند. با استفاده از تمرینات چند حسی برای ایجاد پاسخ حرکتی، توانایی سالمندان برای انتخاب منابع مناسب اطلاعات حسی در کنترل تعادل بهبود مییابد. تمرینات راهبردی قامتی، توانایی برای انتخاب و بهکارگیری مناسب حرکات با دستکاری تکلیف یا محیط را افزایش میدهد.
تمرینات بهبوددهنده الگوی گامبرداری، گام برداشتن در افراد مسن را سازگارتر میکند. با انجام تمرینات قدرتی و عضلانی و افزایش سطح دشواری حرکات، میتوان کاهش قدرت و توان عضلانی در سالمندان تا حدی جبران کرد. تمرینات انعطافپذیری برای بهبود دامنه حرکتی مفاصل و عضلات بهمنظور انجام فعالیتهای روزانه اجرا شد [2]. بهمنظور ارزیابی اختلالات روانی سالمندان پرسشنامه SCL-90-R با اعتبار و پایایی بالا استفاده شد. باتوجه
به یافتهها میتوان چنین استنباط کرد که تمرینات گروهی فال پروف برای سالمندانی که در معرض زمین خوردن قرار دارند، مناسب به نظر میرسد و احتمالاً در بهبود تعادل افراد و سلامت روان روش مؤثری خواهد بود.
محققین معتقدند سالمندان با عدم تحمل شدت این تمرینات، میزان خروجشان نسبت به گروههای سنی پایینتر بیشتر است [30، 40، 50]. ریچاردسون و همکاران دریافتند سالمندان با سنین بالاتر نسبت به گروههای سنی پایینتر از تمرینات با شدت کم بیشتر بهره میبرند [40] که با یافتههای مطالعه حاضر در تناقض است. شاید دلیل آن ازنظر بالینی پیامدهای احتمالی تمرینات با شدت بالا، افزایش فشارخون سیستولی و دیاستولی برای سالمندان باشد [51]. بنابراین بهمنظور به حداقل رساندن اثرات نامطلوب تمرینات شدید، شدت تمرینات بهتدریج و با در نظر گرفتن تمایل شرکتکنندگان و سطح پیشرفتشان افزایش داده و ملاحظه شد که بالا بردن شدت تمرینات نهتنها مضر نیست، بلکه گروههای سنی بالاتر پیشرفت بیشتری نسبت به گروههای سنی پایینتر در بهبود تعادل و کاهش علائم روانشناختی داشتند. ساختار برنامه فال پروف از اصول و نظریه سیستم کنترل حرکتی شان وی کوک و ولاکوت پیروی میکند. طبق نظریه با همکاری دستگاههای حسی حرکتی، دستگاههای اسکلتی عضلانی و شناختی در کنترل، جهتگیری و حرکت علاوهبر دستگاههای حسیحرکتی، دستگاههای اسکلتیعضلانی و شناختی هم توانایی فرد را برای دستیابی به یک عمل خاص فراهم میکنند. بدین ترتیب وجود مؤلفههای بهکاررفته در این تمرینات میتواند بر روی سیستم کنترل حرکت اثرگذار باشد [37]. برنامه ورزشی جامع فال پروف ابعاد چندگانه تعادل را بهطور مرتب در محیطهای حسی چالشیتر، مورد هدف قرار میدهد. فعالیتهای هریک از اجزای اصلی تمرینات طوری تنظیم شدند که با تغییر تکالیف و محدودیتهای محیطی، تفاوتها در تواناییهای عملکردی برطرف میشدند [20، 35، 36].
یکی از ویژگیهای منحصربهفرد مطالعه حاضر بررسی اثربخشی تمرینات فال پروف در 3 گروه سنی با تواناییهای جسمانی و روانی متفاوت است. مطابق با یافتهها این تمرینات احتمالاً میتوانند در بهبود عملکرد جسمانی و روانی و سبک زندگی سالمندان مؤثر باشند. اگرچه این برنامه تمرینی نیاز به مطالعات و تحقیقات بیشتری دارد. محدودیتهای این پژوهش شامل معیارهای سختگیرانه ورود و خروج برای افراد مسن و عدم سابقه زمین خوردگی، شکستگی یا مشکلات روانشناختی یا جسمانی طی 1 سال گذشته، تفاوتهای فردی و وراثتی اثرگذار بر نتایج آزمون، محدودیت زمان پژوهش و انتخاب نمونهها بهصورت دردسترس بود. تعمیمدهی یافتههای مطالعه به سالمندانی محدود بود که نسبتاً سالم بودند و توانایی انجام کارهای روزمره را داشتند. بنابراین این ویژگی احتمالاً میتواند بر نتایج مطالعه اثر داشته باشد. ازاینرو میتوان چنین پیشنهاد کرد که مطالعات دیگری تأثیر این تمرینات را در نمونههای بزرگتر بدون اعمال معیارهای سختگیرانه بررسی کنند. همچنین اثربخشی تمرینات فال پروف را در بلندمدت بر روی افرادی که دچار نقص تعادل هستند، اجرا کنند و اثرگذاری آن گزارش شود. پیشنهاد میشود از روش دقیقتری همچون مصاحبه عمیق که یکی از انواع تحقیقات کیفی است، برای ارزیابی تندرستی و سلامت سالمندان استفاده شود.
نتیجهگیری
باتوجهبه یافتههای این پژوهش میتوان نتیجه گرفت که احتمالاً 8 هفته تمرینات گروهی فال پروف میتوانند در بهبود تعادل و عملکرد حرکتی و همچنین سلامت روان سالمندان مؤثر باشند. یافتههای این مطالعه اثربخشی کوتاهمدت تمرینات فال پروف در 3 گروه سنی مختلف (65-85) سال با تواناییهای عملکردی گوناگون را تأیید کردند؛ بنابراین میتوان چنین استنباط کرد که این برنامه تمرینی احتمالاً یک روش مؤثر در بهبود تعادل و سلامت روان است که درنتیجه آن خطر زمین خوردن تا حدودی در افراد مسن کاهش یابد. بسیاری از متخصصین و کسانی که بهنوعی با سالمندان کار میکنند، میتوانند از تمرینات فال پروف در کنار سایر پروتکلهای تمرینی دیگر جهت بهبود تعادل و عملکرد حرکتی و سلامت روان استفاده کنند.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
در اجرای پژوهش ملاحظات اخلاقی مطابق با دستورالعمل کمیته اخلاق پژوهشگاه تربیتبدنی و علوم ورزشی در نظر گرفتهشده است و کد اخلاق به شماره IR.SSRI.REC.1399.812 دریافت شده است.
حامی مالی
این مقاله برگرفته از پایاننامه خانم پگاه رجب پور باراهنمایی معصومه شجاعی و عبدالله قاسمی و مشاوره کیوان ملانوروزی گروه رفتار حرکتی دانشگاه آزاد واحد علوم و تحقیقات تهران میباشد.
مشارکت نویسندگان
تمام نویسندگان در آمادهسازی این مقاله مشارکت یکسان داشتند.
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان، این مقاله تعارض منافع ندارد.
تشکر و قدردانی
از تمام سالمندانی که در اجرای این تحقیق ما را یاری کردند، تشکر و قدردانی میشود.
References