عوارض روحی‌روانی ناشی از فراگیری کووید 19 و توان‌بخشی آن: مروری بر ادبیات

مقدمه

با موفقیت بی‌سابقه علم پزشکی، میزان مرگ‌و‌میر افراد در هر سنی و در همه کشورها به طور قابل توجهی کاهش یافته است. علی‌رغم توسعه فوق‌العاده علم پزشکی، در حال حاضر سلامت و رفاه جهانی درگیر بیماری عفونی عود‌کننده کووید 19 است [1]. بیماری کووید 19 یک بیماری همه‌گیر است. در 11 فوریه سال 2020، سازمان بهداشت جهانی رسماً نام جدید ویروس کرونا را با عنوان کووید 19 اعلام و از گسترش ویروس در سراسر جهان ابراز نگرانی کرد [1]. در30 ژانویه 2020، سازمان بهداشت جهانی اعلام کرد که شیوع کووید 19 یک وضعیت اضطراری بهداشت عمومی است که موجب نگرانی بین‌المللی شده است. این ویروس در حال حاضر تأثیر مستقیم بر سلامت جسمی میلیون‌ها نفر داشته است و علاوه بر این، می‌تواند تهدیدی بزرگ برای سلامت روان باشد [2].
در شرایط طبیعی مردم سعی می‌کنند وضعیت با ثبات خود را حفظ کنند، ولی در مواجهه با یک واقعه اورژانسی، افراد این حالت ثبات و تعادل را از دست می‌دهند و سعی می‌کنند با پاسخ‌های آنی فیزیولوژیکی و روانی با آن وضعیت روبه‌رو شوند. این نوع پاسخ‌ها استرس محسوب می‌شود. یک استرس مناسب می‌تواند به مردم در توجه کافی به اپیدمی و پیشگیری فعال و اصلاح آن کمک کند. با این حال، یک واکنش بیش از حد می‌تواند منجر به این شود که مردم به طور بیش از حد مشکل را جدی بگیرند و در ترس دائمی زندگی کنند [3]. مشکلات روان‌شناختی ناشی از کرونا در برخی گروه‌های خاص، مانند خانم‌های باردار نیز باید مورد توجه خاص قرار بگیرد، زیرا قرنطینه موجب نگرانی زنان باردار می‌شود. از طرفی افسردگی و اضطراب قبل از زایمان و پس از زایمان ممکن است منجر به اثرات سوء بر مادر و کودک شود [4]. مطالعات همچنین نشان می‌دهد که ارائه‌دهندگان خدمات بهداشتی، به‌ویژه در معرض خطر تأثیرات منفی روانی در طی همه‌گیری ها هستند. به‌خصوص اگر در خط مقدم مشغول به کار باشند [5]. به علاوه مشکلات روان‌شناختی ناشی از کووید 19 در کودکان نیز باید مورد توجه قرار بگیرد.
 جهان تا به حال شاهد چندین شیوع گسترده از بیماری‌ها مانند سارس در سال 2003، یا ابولا در سال 2013 بوده است. اما این بیماری‌ها تا حد زیادی توسط قرنطینه متوقف شدند. در حالی که در بیماری کووید 19 هنوز با وجود قرنطینه باز هم روند گسترش بیماری متوقف نشد [6]. شیوع سریع و گسترده کووید 19 موجب شد که جلوگیری از شیوع کووید 19 از اولویت‌های اصلی سیستم‌های بهداشت و درمان باشد. در راستای همین اولویت، رسانه‌ها نیز سعی داشتند با بیان خطرات کووید 19 مردم را به رعایت موارد بهداشتی تشویق کنند. به هر حال در بعضی موارد، رسانه‌ها تأثیرات زیادی در افزایش پریشانی ذهنی داشتند [7]. به عنوان مثال، برخی از رسانه‌ها از اصطلاح «پایان جهان» استفاده کرده بودند که منجر به افزایش نگرانی بیشتر مردم شده بود [8]. متأسفانه، بیشتر اخبار پخش‌شده از کووید 19-ناامیدکننده است و سطح اضطراب را افزایش می‌دهد [9]. از طرفی، اگر مداخلات روان‌شناختی در یک بحران به تأخیر بیفتد، افراد درگیر ممکن است آسیب روانی قابل توجهی ببینند [10]. معمولاً تمرکز رسانه‌ها و سیستم بهداشتی به طور کلی بر گسترش اپیدمی است و بیشتر مطالعات فقط بر روی داده‌های بالینی متمرکز شده‌اند و به اختلالات روان‌شناختی، مانند اضطراب و افسردگی کمتر توجه شده است [11]. به این ترتیب مشکلات حیطه بهداشت روان که هم‌زمان با بیماری روی می‌دهد تا حد زیادی نادیده گرفته می‌شود. گرچه هنوز هم در کشور ایران اولویت اول جلوگیری از شیوع هرچه بیشتر این بیماری است، اما نباید از سلامت روان غافل شد؛ زیرا شیوع اختلالات روانی، به‌ویژه اضطراب، مقاومت افراد را در برابر بیماری کاهش می‌دهد و ممکن است در آینده باعث مشکلات اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و روانی جبران‌ناپذیری برای افراد شود [9]. کووید 19 آسیب‌های زیادی به اقتصاد در سطح جهانی و کشوری وارد کرد. این آسیب‌های اقتصادی به‌راحتی می‌تواند تأثیرات منفی بر روی افراد داشته باشد. بیکاری،کاهش درآمدها و باقی ماندن هزینه‌ها و حتی اضافه شدن هزینه‌های جدید مانند هزینه دارو و بستری در بیمارستان به علت کرونا از جمله این تأثیرات است. مشکلات اقتصادی می‌تواند موجب شود که افراد نتوانند برخی وظایف یا انتظاراتی را که اطرافیان از آن‌ها توقع دارند انجام دهند و محیط زندگی دیگر امن و مناسب نخواهد بود. این امر به نوبه خود موجب بروز مشکلات اجتماعی می‌شود. به علاوه، احساس خطر و نگرانی از ابتلا به کووید 19، فشار روانی ناشی از فوت سایرین، اقامت اجباری در منزل و رعایت قرنطینه و افزایش احتمال برخورد و پرخاشگری بین اعضای خانواده و ایجاد تنش بین همسران، تغییر سبک زندگی، تحریک‌پذیری بیش از حد، محدود شدن ارتباط با نزدیکان به خاطر ترس از انتقال بیماری نیز مشکلات روان‌شناختی را تشدید می‌کند. از این رو باید توجه داشت زمانی که در مورد شیوع کرونا صحبت می‌شود نمی‌توان این مشکلات روان‌شناختی را نادیده گرفت [12]. بنابراین مطالعه مروری حاضر با هدف شناساندن هرچه بیشتر مشکلات روان‌شناختی و توجه دادن به نقش نسبی توان‌بخشی در کاهش برخی از مشکلات انجام شد.

مواد و روش‌ها

در این مقاله مروری، اثرات روان‌شناختی کووید 19 با توجه به اضطراب و افسردگی و نیز مداخلات توان‌بخشی مورد بررسی قرار گرفت. با توجه به اینکه تنها حدود یک سال و نیم از همه‌گیری کووید 19 می‌گذرد، بازه زمانی مقالات موردبررسی بین سال‌های 2019 تا 2021 انتخاب شد. جست‌وجو در بانک‌های اطلاعاتی مدلاین و وب آو ساینس، پابمد و اسکوپوس از طریق ترکیب کلیدواژه‌های مربوط به کووید 19 (مانند ویروس کرونا) اقدامات محدود‌کننده (مانند قرنطیبه، جداسازی، فاصله‌گذاری اجتماعی) و نتایج روان‌شناختی (مانند روان، افسردگی) و دستورالعمل‌ها (مانند راهنما، مدیریت، توان‌بخشی) انجام شد. تمام مقالات به زبان انگلیسی نوشته شده بودند. معیارهای ورود شامل مطالعاتی بود که هدف آن‌ها در مورد اختلالات روان‌شناختی ناشی از کرونا، عوامل مرتبط با این اختلالات و مداخلات درمانی توان‌بخشی برای این بیماران بود. معیارهای خروج، شامل مطالعاتی بود که اختلالاتی جز روان‌شناختی را ارزیابی کرده بودند. 

یافته‌ها و بحث

در جست‌وجوی مطالعات مرتبط، نهایتاً 18 مقاله برای بررسی مشکلات روان‌شناختی همراه با کووید 19 در نظر گرفته شد. در کل، چهار موضوع شامل 1. انواع اختلالات روانی مرتبط با کووید 19، 2. علت بروز اختلالات روانی به دنبال همه‌گیری کووید 19 ، 3. چالش‌هایی که در مقابل مداخلات درمانی قرار دارند 4. مداخلات درمانی توان‌بخشی را در نظر گرفتیم. 
انواع اختلالات روان‌شناختی مرتبط با کووید 19
اختلالات روانی مرتبط با کووید 19عمدتاً به صورت اضطراب، افسردگی، تنهایی، استرس و ترس و هیجان یا ترکیبی از همه این‌ها بروز می‌کند که این علائم می‌توانند همپوشانی نیز داشته باشند [3].
اضطراب 
 اضطراب خودش را به شکل‌های مختلف نشان می‌دهد. افرادی که قرنطینه شده‌اند غالباً نگران‌اند و امید دارند که هرچه زودتر از قرنطینه خارج شوند. افرادی که آلوده نشده‌اند از این ترس دارند که ممکن است توسط دیگران آلوده شود. برخی از افراد تمایل بیشتری به تمیزی دارند، مانند شستن مکرر دست‌ها یا اینکه بیش از حد به کادر پزشکی اعتماد می‌کنند یا به تغییرات جسم خود خیلی حساس می‌شوند. افزایش تحریک‌پذیری و خشونت هم در برخی از افراد مشاهده می‌شود. بی‌قراری، بی‌خوابی، تپش قلب، لرزیدن و تکرر ادرار از دیگر علائم اضطراب هستند [4]. اضطراب از یک طرف می‌تواند محافظت‌کننده باشد و به اتخاذ رفتارهای ارتقا‌دهنده سلامتی کمک کند. از سوی دیگر، اضطراب بیش از حد می‌تواند مضر و آسیب‌رسان باشد و منجر به هراس زیاد و رفتارهای خطرناک شود [13]. 
افسردگی 
 تظاهرات بالینی افسردگی، شامل کسل شدن و احساس ضعف است. اشتها، کاهش وزن، کاهش علاقه و تحریک‌پذیری از دیگر علائم افسردگی است. برخی از افراد ممکن است از اینکه روی جنبه‌های پاتولوژیک بیماری و خطرات آن اغراق شود، احساس ناراحتی کنند و اعتماد به درمان را از دست بدهند [4]. 
تنهایی
 برای جلوگیری ازگسترش عفونت، بیماران بیشتر در بخش‌های جداگانه و یک دوره طولانی قرنطینه بستری می‌شوند. این بیماران ممکن است برای مدت طولانی تنها باشند و از تنهایی رنج ببرند. از طرفی، افرادی هم که آلوده نشده‌اند در داخل خانه نگهداری می‌شوند و برای جلوگیری از عفونت در قرنطینه‌اند [4].
استرس و ترس 
 بیماران نسبت به خود بیماری احساس وحشت می‌کنند. زمانی که کادر پزشکی لباس‌های ضخیمی پوشیده باشند که آن‌ها را از سایرین جدا کرده باشد، احساس صمیمیتی که بیمار باید در کنار کارکنان پزشکی احساس کند ممکن است با ترس جایگزین شود [4].
هیجان 
 برخی از بیماران پس از بروز علائم بیماری و زمانی که از عفونت خود مطلع می‌شوند دچار حالت هیجانی می‌شوند. چنین بیمارانی تکانشگری و پرخاشگری را تجربه می‌کنند. آن‌ها برای درمان خود همکاری نمی‌کنند، بیماری خود را انکار می‌کنند یا از جداسازی (ایزوله شدن) خودداری می‌کنند. برخی از بیماران از قرنطینه شدن امتناع می‌کنند، بارها و بارها خواستار آزادی یا تلاش برای فرار از بیمارستان می‌شوند [3].
مطالعات نشان می‌دهد که برخی گروه‌های جمعیتی با شدت بیشتری در معرض مشکلات روان‌شناختی کووید 19 قرار دارند. گزارش شده که کارکنان مراقبت‌های بهداشتی که تحت قرنطینه بوده‌اند نسبت به عموم افراد مبتلا که تحت قرنطینه بوده‌اند علائم استرسی شدیدتری داشته‌اند. به علاوه کارکنان مراقبت‌های بهداشتی احساس کلافگی بیشتری داشتند، پس از قرنطینه رفتارهای اجتنابی بیشتری نشان دادند و از نظر روانی بیشتر تحت تأثیر قرار گرفتند [14]. 
مشکلات روان‌شناختی در خانم‌های باردار هم باید مورد توجه قرار بگیرد. برخی از عوارض ناخواسته ناشی از اختلالات روان‌شناختی در طی بارداری شامل سقط جنین، زایمان زودرس و وزن کم نوزاد هنگام تولد است [15]. تظاهرات بالینی پنومونی کووید 19در زنان باردار مشابه بیماران بزرگسال غیرباردار مبتلا به پنومونی کووید 19بود [16]. افسردگی و اضطراب پری ناتال ممکن است به زایمان زودرس و تأخیر رشد شناختی عاطفی نوزاد منجر شود [17]. به منظور بررسی اثرات کلینیکی، روان‌شناختی و دانش زنان باردار نسبت به شیوع فراگیر کووید- 19 مطالعه‌ای در 7 شهر کلمبیا با استفاده از پرسش‌نامه انجام شد. سؤالات این پرسش‌نامه اطلاعات جمعیت‌شناختی، آگاهی، علائم روان‌شناختی و نگرش در مورد بیماری همه‌گیر کووید 19 در زنان باردار را ارزیابی می‌کرد. نتایج نشان داد که همه‌گیری کووید 19پیامدهای روان‌شناختی گسترده‌ای دارد. به طوری که حدود 50 درصد از کل گروه علائم اضطراب و بی‌خوابی و 25 درصد علائم افسردگی را گزارش کردند [18]. کودکان و نوجوانان نیز از گروه‌هایی هستند که باید به مشکلات روان‌شناختی آن‌ها توجه شود. قرنطینه کووید- 19 بیش از 860 میلیون کودک و نوجوان در سراسر جهان را تحت تأثیر قرار داده است. اورگیلس و همکاران در مطالعه خود تأثیر عاطفی قرنطینه بر کودکان و نوجوانان در ایتالیا و اسپانیا، دو کشور تحت تأثیرکووید- 19، را بررسی کردند. شرکت‌کنندگان 1143 نفر از والدین کودک ایتالیایی و اسپانیایی 3 تا 18‌ساله بودند که تحقیق را با ارائه اطلاعاتی درباره تأثیر قرنطینه بر فرزندان و خود، در مقایسه با قبل از حبس در خانه انجام دادند. نتایج تحقیق نشان داد که 85 درصد والدین تغییراتی را در وضعیت عاطفی و رفتاری فرزندان خود در حین قرنطینه مشاهده کرده‌اند. شایع‌ترین علائم شامل این موارد بود: عدم تمرکز (76 درصد)، کسالت (52 درصد)، تحریک‌پذیری (39 درصد)، بی‌قراری (39 درصد)، عصبی بودن (38 درصد)، احساس تنهایی (31 درصد)، ناآرامی (30 درصد) و نگرانی (30 درصد). والدین اسپانیایی علائم بیشتری نسبت به ایتالیایی ها گزارش کردند. همان‌طور که انتظار می‌رفت، کودکان هردو کشور بیشتر از مانیتور استفاده می‌کردند، زمان کمتری را به انجام فعالیت بدنی می‌پرداختند و ساعت‌های بیشتری را در طول قرنطینه می‌خوابیدند [19]. مشکلات روان‌شناختی که بیماری کووید 19برای افراد ایجاد می‌کند می‌تواند از موارد شدید تا موارد خفیف را شامل شود. در مواردی که علائم وجود دارد، ولی درحدی نیست که به عنوان یک بیماری روانی در نظر گرفته شود، آن را در حد ساب سندروم در نظر می‌گیرند. مشکلات روان‌شناختی ساب سندرم یک پاسخ مشترک به بیماری همه‌گیر کووید 19 است. اصطلاح ساب سندروم زمانی به کار می‌رود که علائمی وجود داشته باشد، ولی این علائم برای توجیه تشخیص اولیه کافی نباشند [20]. 
علت بروز اختلالات روانی به دنبال همه‌گیری کووید 19 
شیوع فراگیر بیماری‌های عفونی
 شواهد نشان می‌دهد که به دنبال شیوع گسترده بیماری‌های عفونی، مشکلات روان‌شناختی هم ظاهر می‌شوند. واکنش‌های روان‌شناختی در برابر بیماری‌های همه‌گیر شامل رفتارهای ناسازگار، پریشانی عاطفی و پاسخ‌های دفاعی، مانند اضطراب، ترس، ناامیدی ، تنهایی، عصبانیت، بی‌حوصلگی‌، افسردگی، استرس و رفتارهای اجتنابی است [21]. بیماری همه‌گیر کووید 19 یک بحران بزرگ بهداشتی است که کشورهای زیادی را تحت تأثیر قرار داده است. بنابراین می‌توان انتظار داشت که چنین شیوع گسترده‌ای با پیامدهای نامطلوب بهداشت روان همراه باشد [22]. بیماری‌های فراگیر همیشه یک قسمت اساسی از تاریخ بشر بوده، به طوری که تنها در قرن گذشته آنفولانزای اسپانیایی (1918-1920)، آنفلوانزای آسیایی (1956-1957)، سندرم تنفسی حاد شدید (سارس، 2003-2002) ، آنفولانزای خوکی (2009)، و ابولا (2013-2014) مردم جهان را تحت تأثیر قرار دادند.
اقدامات بهداشتی و درمانی
 اقدامات بهداشتی و درمانی که به منظور مقابله با بیماری کووید 19 انجام می‌شود نیز می‌تواند به بروز مشکلات روان‌شناختی کمک کند. مطالعات نشان می‌دهد که اقداماتی که افراد را محدود می‌کند، مانند قرنطینه، جداسازی، و فاصله‌گذاری اجتماعی، بر سلامت روان‌شناختی افراد و همچنین واکنش‌های احساسی نسبت به بیماری همه‌گیر تأثیر می‌گذارد. به عنوان مثال نتایج یک تحقیق آنلاین در چین نشان داد که بعد از همه‌گیری کووید 19 میزان شیوع اضطراب، افسردگی و مشکلات روانی بالاتر از نسبت معمول است [1]. برخی منابع اختلالات روانی مربوط به کووید 19 را نتیجه عوامل بیولوژیکی، اجتماعی و روانی می‌دانند [3].
عوامل بیولوژیکی
عوامل بیولوژیکی شامل ویروس، متابولیت‌های آن و پاسخ ایمنی بیش از حد بدن به این مواد خارجی است که منجر به تب، تنگی نفس و سایر علائم بالینی می‌شود. این می‌تواند منجر به هیپوکسی مغز و یا احتباس دی اکسید کربن، ورم اختلال عملکرد عروقی و سایر تغییرات پاتولوژیک شود. این به نوبه خود، می‌تواند فعالیت عصبی بالاتر مغز را مختل کند. علاوه بر این، برخی از داروها که در درمان استفاده می‌شوند، مانند داروهای ضد‌ویروس، می‌توانند باعث اختلالات روانی ناشی از دارو شوند.به عنوان مثال، گلوکوکورتیکوئیدها می‌توانند منجر به هیجان، افسردگی، تنش، بی‌خوابی، توهم و سایر علائم شوند [3]. 
عوامل اجتماعی و سطح تحصیلات
 وضعیت روانی مردم، اغلب در هنگام شیوع بیماری‌های عفونی بسیار شکننده است. علاوه بر این وضعیت روانی شکننده، اطلاعات نامناسب یا بیش ازحد توسط تلویزیون، رادیو، روزنامه، مجله، یا اینترنت و سایر منابع رسانه‌ای که ایجاد‌کننده وحشت هستند می‌تواند بر وضعیت روانی جمعیت تأثیر منفی داشته باشد. از منظر روان‌شناسی ارتباطات، در چنین مواقعی مردم تمایل دارند که خبر‌ها و اطلاعات منفی، تهدیدآمیز یا غیررسمی را بپذیرند و به خبرهای مثبت شک داشته باشند. به علاوه در طی شیوع بیماری، شایعات و گمانه‌زنی‌ها زیاد می‌شود. مقامات در مناطق بومی، اقدامات اضطراری، مانند محدودیت ورود و خروج به شهرها و بستن جاده‌ها را انجام می‌دهند. رفت‌وآمدها در خیابان کم و معابر ساکت می‌شوند. مشکلات اقتصادی به‌تدریج بروز می‌کند و مردم برای تهیه مایحتاج خود عجله می‌کنند [3]. مطالعه‌ای که در سال 2020 به منظور ارزیابی میزان اضطراب در جمعیت ایران در طی شیوع کووید 19 از طریق پرسش‌نامه آنلاین بر روی بیش از 10 هزار نفر در 31 استان (کشور ایران) انجام شد نشان می‌دهد که میزان اضطراب در زنان و در افرادی که اخبار مربوط به کرونا را دنبال می‌کنند بیشتر است. همچنین گروه سنی 21 تا 40 سال هم اضظراب بیشتری را نشان دادند. به علاوه میزان اضطراب در میان افرادی که حداقل یک عضو خانواده یا بستگان آن‌ها به کووید 19 مبتلا شده بود بیشتر بود. این تحقیق نشان داد که با افزایش تحصیلات میزان اضطراب هم بیشتر می‌شود و علت این امر را تعداد بیشتر زنان تحصیل‌کرده معرفی کرده است [9]. 
عوامل روان‌شناسی
ویروس کووید 19 تهدیدی جدی برای سلامتی و زندگی است. وجود بیماری، دوره نهفتگی و شروع سریع بیماری و عفونت، همگی، از عواملی‌اند که موجب بروز مشکلات روانی و استرس برای افراد می‌شوند. این استرس بیش از حد و مداوم می‌تواند منجر به اختلالات روانی شود که در درجه اول به صورت اضطراب و افسردگی بروز می‌کند [3]. 
چالش‌هایِ مقابل مداخلات درمانی
 بحران بی‌سابقه کووید 19 چالش‌های بزرگی برای خدمات بهداشت روان به وجود آورده است.
چالش کمبود منابع و نیروی انسانی
 یکی از این چالش‌ها برای مقابله با کووید 19 کمبود منابع و نیروی انسانی است. جمعیت کشورهای کم‌درآمد زیاد و خدمات بهداشتی موجود، شامل زیرساخت‌ها و نیروی انسانی برای حفظ سلامتی در شرایط بحرانی ناکافی است. به علاوه در حالی که نیروی انسانی کافی برای بخش مراقبت‌های ویژه کم است، کمبود سرسام‌آور پرسنل بهداشت روان نیز وجود دارد. همچنین باید به سازمان‌دهی و مدیریت اقدامات روان‌درمانی توجه داشت. گاهی اوقات بخش‌های مختلف به صورت مجزا و بدون آگاهی از کار همدیگر اقدامات روان‌درمانی را انجام می‌دهند که موجب هدر‌رفت منابع می‌شود و تشخیص به‌موقع بیماران، پیگیری و درمان آن‌ها به تأخیر می‌افتد. 
دسترسی به دارو و مراقبت‌های بهداشت روانی مناسب
در هنگام همه‌گیری، دسترسی به مراکز بهداشتی و درمانی مناسب با مشکلاتی همراه است. در چنین مواقعی، بیشتر مراکز روان‌پزشکی و بخش‌های سرپایی غیر فعال‌اند و محدودیت‌های رفت‌و‌آمد بر مشکلات اضافه می‌کند. در دسترس بودن داروهای روان‌درمانی و داروهای سایر درمان ها نیز چالش دیگری است. زیرا در شرایط بحران و همه‌گیری تهیه دارو مشکل می‌شود. 
مشارکت بخش خصوصی
 چگونگی مشارکت بخش خصوصی و نقش سازمان‌های غیردولتی در مقابله با همه‌گیری کووید 19 نیز چالش دیگری است که باید به آن توجه شود [23].
مداخلات درمانی
مداخلات درمانی در اختلالات روان‌شناختی مرتبط با کووید 19 شامل مداخلات کلی و مداخلات توان‌بخشی است. 
مداخلات درمانی کلی 
مداخلات درمانی عمومی: محیط بیمارستان‌ها باید راحت، روشن و جادار باشد. همچنین ارائه اطلاعات علمی و مناسب برای کاهش اضطراب، بدبینی و سایر موارد در بین مردم مهم است. کادر پزشکی باید با بیماران ارتباط برقرار کنند. علاوه بر این، فراهم کردن روش‌های ارتباطی ایمن، مانند تلفن و دسترسی به اینترنت ضروری است تا اطمینان حاصل شود که بیماران قادر به حفظ ارتباط با با بستگان و دوستانشان در خارج از بیمارستان هستند. بنابراین احساس تنهایی بیمار کاهش می‌یابد. افرادی که دارای مشکلات روان‌شناختی هستند باید بتوانند با روان‌درمانگران بالینی مشاوره کنند تا با آن‌ها آشنا شوند و بتوانند مسائل خود را با آن‌ها در میان بگذارند. 
مداخلات درمانی با کمک اینترنت: در برخی کشورها مانند چین که تجربه مواجهه با مشکلات بزرگی مانند زلزله و سارس را داشته‌اند سیستم خدمات بهداشت روان بهبود یافته و در روند برخورد با این بحران‌ها، اشکال مختلف خدمات مداخله‌ای روانی‌اجتماعی توسعه یافته است. یکی از این خدمات استفاده از یک مدل مداخله در بحران روانی با استفاده از فناوری اینترنت است. در این مدل جدید که در یکی از بیمارستان‌های چین انجام شده است پزشکان، روان‌پزشکان، روان‌شناسان و مددکاران اجتماعی از اینترنت برای انجام مداخلات روان‌شناختی به بیماران و خانواده‌های آن‌ها استفاده می‌کنند [24]. به همین ترتیب، می‌توان به پروتکل‌های مشابه در ایران نیز فکر کرد. دسترسی آنلاین به شبکه‌های اجتماعی، اینترنت، تلفن و رسانه می‌تواند بستر مناسبی برای ارائه این پروتکل‌های روان‌شناختی باشد. جمعیت هدف این پروتکل‌ها شامل بیماران بستری و خانواده‌های آن‌ها، کادر پزشکی از بیمارستان‌ها و خانواده‌های آن‌ها و جمعیت عادی است [25]. در ایران چندین خط تلفن برای پاسخ‌گویی به مردم راه‌اندازی شده است. خط تلفن 1480 برای ارائه خدمات روان‌شناسی و مشاوره در نظر گرفته شده است. همچنین تعداد اندکی از سازمان‌های دولتی و غیردولتی در زمینه مشاوره، روان‌شناسی و کارهای اجتماعی، به طور مستقل خدمات روان‌شناختی را به گروه‌های هدف خود ارائه می‌دهند. به هر حال فعالیت این مراکز چندان گسترش نیافته است [9]. 
 توجه به فعالیت‌های روزمره زندگی: با توجه به اینکه وضعیت روحی‌روانی فرد بر روی عملکرد و فیزیولوژی بدن تأثیر می‌گذارد [4] لازم است مردم در مورد واکنش‌های شایع استرس مانند بی‌خوابی، حملات وحشت، اضطراب، ترس از بیماری یا سوءمصرف مواد مطلع شوند [26]. مواردی مانند توجه به فعالیت بدنی مناسب در خانه، مطالعه، غذا خوردن و خوابیدن برنامه‌ریزی شده و حفظ زندگی عادی به کاهش استرس کمک می‌کند. همچنین، در مورد اقدامات کلی مقابله با استرس مانند داشتنِ برنامه‌ریزی برای انجام کارها، انجام ورزش، برقراری ارتباطات اجتماعی و دوری از تنهایی طولانی‌مدت و تکنیک‌های آرام‌سازی باید آموزش‌های لازم ارائه شود [26].
مداخلات درمانی توانبخشی 
اگر فردی نتواند حتی عادی‌ترین کارهای روزمره‌اش را انجام دهد، به علت ناتوانی دچار مشکلات روان‌شناختی می‌شود. حال اگر به یک بیماری مثلاً حاد تنفسی هم مبتلا باشد مشکلات روان‌شناختی وی تشدید می‌شود. به عنوان مثال اگر یک بیمار مبتلا به کووید 19 نتواند به طور مستقل بنشیند، این ناتوانی همراه با عوارض بیماری کووید 19 زمینه را برای بروز مشکلات روان‌شناختی آماده می‌کند. یا اینکه اگر بیمار از نظر مراقبت شخصی و فعالیت‌های روزمره زندگی مستقل نباشد و وابستگی زیادی داشته باشد، از نظر عاطفی پریشان خواهد بود و ناتوانی حاد برای بیمار و خانواده‌اش استرس‌زاست.
مداخله توان‌بخشی به فرایندی طولی اشاره دارد که در آن به حداقل رساندن اثر ناتوان‌کننده آسیب‌های فرد، ارتقا و بهینه‌سازی استقلال عملکردی در فعالیت‌های زندگی روزمره و به حداکثر رساندن فرصت‌ها برای مشارکت در جامعه توجه می‌شود. توان‌بخشی باید توسط متخصصان توان‌بخشی در تیم‌های چند‌رشته‌ای با مهارت‌های گسترده برای پشتیبانی از عملکرد روانی‌اجتماعی انجام شود. توصیه شده که بیمارانی که از بیماری کووید 19 بهبود یافته‌اند قبل از اینکه از بیمارستان مرخص و وارد جامعه شوند برای بهینه‌سازی وضعیت عملکرد خود به بخش توان‌بخشی بیماران بستری مراجعه کنند. بیمارانی که برای توان‌بخشی مراجعه می‌کنند نباید هیچ علامت و نشانه‌ای از عفونت داشته باشند یا اینکه تب داشته باشند. زیرا معمولاً مراجعین به بخش توان‌بخشی بیماران بستری، افراد آسیب‌پذیری هستند. این افراد احتمالاً مسن‌تر هستند و ممکن است سیستم ایمنی بدن آن‌ها ضعیف شده باشد. با توجه به اینکه عوارض کووید 19 معمولاً طولانی است، انتظار می‌رود پیگیری توان‌بخشی به صورت چندرشته‌ای برای این بیماران سرپایی برای مدت طولانی پس از ترخیص از بیمارستان مورد نیاز باشد [27].
 بیمارانی که به طور شدید به کووید 19 مبتلا شده باشند در هر دو مرحله حاد و بهبودی، از درجات مختلف اختلال عملکرد، به‌ویژه نارسایی تنفسی و مشکلات شناختی رنج می‌برند. هدف از مداخله توان‌بخشیِ زودهنگام کاهش مشکلات تنفسی و تسکین علائم است تا به موجب آن اضطراب و افسردگی نیز کاهش پیدا کند. به علاوه، به کمک توان‌بخشی می‌توان نشستن به طور مستقل را به بیمار برگرداند. زمانی که بیمار تعادل نشستن مستقل را به دست بیاورد، می‌توان وی را برای مرحله بعد یعنی ایستادن از وضعیت نشسته آماده کرد. درنهایت بیمار به کمک توان‌بخشی می‌تواند راه برود و از فضای تختخواب دور شود. این امر نه‌تنها عملکرد عضلات و سیستم تنفسی را بهتر می‌کند، بلکه در بهبود حال روحی بیمار هم مؤثر است [27]. 
اصول درمان توان‌بخشی درمان در بیماران کووید 19 شامل این موارد است [28، 29]: الف) فرد‌سازی: درمان باید با توجه به مراحل مختلف، عوارض و بیماری‌های زمینه‌ای هر فرد انجام شود؛ ب) یکپارچگی: درمان نه‌تنها باید عملکرد تنفسی را در نظر بگیرد، بلکه باید به عملکرد سایر قسمت‌ها، مانند قلب، سیستم عصبی، سیستم حرکتی و عوامل روان‌شناختی نیز توجه داشته باشد؛ ج) مشاهده دقیق: به روش‌های مختلف توان‌بخشی، به‌ویژه واکنش بیمار به هر روش در حین و بعد از فعالیت‌ها و تمرینات توجه شود؛ د) پیشرفت تدریجی: تمام مراحل درمانی باید با ارزیابی جامع و با ایمنی انجام شود. به‌ویژه برای بیماران شدید باید یک ارزیابی جامع از وضعیت هوشیاری، تنفسی، قلبی‌عروقی و اسکلتی‌عضلانی آن‌ها انجام شود. 
در روند انجام توان‌بخشی، برخی منابع توصیه کرده‌اند ایستادن بهترین وضعیت بدن برای تنفس در حالت استراحت است که می‌تواند به طور مؤثر بازده تنفسی بیمار را افزایش دهد و حجم ریه را حفظ کند. تا زمانی که بیمار احساس خوبی دارد، اجازه دهید بیمار حالت ایستاده داشته باشد و به‌تدریج زمان ایستادن را افزایش دهد. ورزش می‌تواند ریه ها را باز کند، به دفع ترشحات تنفسی از آلوئول‌های ریوی و مجاری تنفسی به مجاری تنفسی بزرگ کمک می‌کند تا این ترشحات دفع شوند و خلط در ریه‌ها جمع نشود. ورزش تنفسی همچنین ظرفیت حیاتی را افزایش می‌دهد و عملکرد ریه را تقویت می‌کند. همراه کردن تنفس آهسته و تنفسی که قفسه سینه را باز کند با ورزش‌های باز‌کننده شانه، کلید اصلی تمرینات تنفسی هستند. سه تمرین تنفسی توصیه شده به این ترتیب است:
1. تنفس آهسته و عمیق: هنگام دم، بیمار باید تلاش خود را برای حرکت فعال دیافراگم انجام دهد. تنفس باید عمیق و آهسته باشد تا مانع از کاهش کارایی تنفسی به دنبال تنفس کم‌عمق شود. در مقایسه با تنفس سینه‌ای، تنفس دیافراگماتیک به قدرت عضلانی کمتری نیاز دارد، اما دارای حجم بیشتری است.
2. به منظور افزایش تهویه ریوی، در حالی که فرد به‌آرامی و به‌آهستگی نفس می‌کشد (دَم)، شانه‌های خود را باز کند و در هنگام بازدم به حالت اول برگردد. دقت شود که نفس خود را طولانی‌مدت نگاه ندارد، زیرا بار عملکردی قلب را بیشتر می‌کند و به آن فشار می‌آورد. تعداد تنفس 12-15 بار در دقیقه تنظیم شود.
3. تکنیک دیگر تنفسی، «چرخه فعال تکنیک تنفسی» نام دارد. این تکنیک می‌تواند بدون تشدید هیپوکسمی و انسداد جریان هوا در راه‌های تنفسی، خروج ترشحات تنفسی از برونش را تسهیل کند و عملکرد ریه را بهبود بخشد. انجام این تکنیک شامل سه مرحله است: کنترل تنفس، انبساط قفسه سینه و بازدم. این تکنیک باید با توجه به شرایط بیمار نتظیم شود. 

نتیجه‌گیری

شواهد جمع‌آوری‌شده تاکنون تأیید می‌کند که همه‌گیری کووید 19 تأثیرات روان‌شناختی زیادی بر روی افراد می‌گذارد. افراد در مرحله اولیه گسترش بیماری، پریشانی روانی از نظر اضطراب، افسردگی و علائم پس از سانحه را تجربه می‌کنند. بیشتر این اختلالات خفیف هستند، در حالی که افرادی با علائم شدید در اقلیت بودند. علاوه بر اضطراب، افسردگی و استرس که بیشترین موارد گزارش‌شده‌اند مواردی مانند بی‌خوابی، خشم، و نگرانی در مورد سلامت خود و خانواده، حساسیت به مشکلات زندگی، نارضایتی از زندگی، هراس، رفتار اجتنابی و وسواس‌های اجباری نیز مشاهده شده است. لازم است به مشکلات روان‌شناختی ناشی از کووید 19 در برخی گروه‌های جمعیتی مانند خانم‌های باردار، کادر درمان، و کودکان توجه شود. آگاهی دادن به افراد و برخی مداخلات توان‌بخشی در کاهش علائم روان‌شناختی اثرات مثبتی دارند.

ملاحظات اخلاقی

پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این مقاله یک مقاله مروری سیستماتیک / فراتحلیل است و هیچ نمونه انسانی و حیوانی ندارد. در نتیجه هیچ ملاحظات اخلاقی در نظر گرفته نشده است.
حامی مالی
این مقاله هیچ کمک مالی‌ای از هیچ سازمانی دریافت نکرده است.
مشارکت نویسندگان
تمام نویسندگان در آماده‌سازی این مقاله مشارکت یکسان داشته‌اند. 
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان این مقاله تعارض منافع ندارد. 
تشکر و قدردانی
نویسندگان از دانشکده توانبخشی، دانشگاه علوم‌پزشکی شهید بهشتی قدردانی می‌کنند. 

Refrences

1. Ahmed MZ, Ahmed O, Aibao Z, Hanbin S, Siyu L, Ahmad A. Epidemic of COVID-19 in China and associated psychological problems. Asian Journal of Psychiatry. 2020; 51:102092. [DOI:10.1016/j.ajp.2020.102092] [PMID] [PMCID]
2. Talevi D, Socci V, Carai M, Carnaghi G, Faleri S, Trebbi E, et al. Mental health outcomes of the CoViD-19 Rivista di Psichiatria. 2020; 55(3):137-44. [DOI:10.1708/3382.33569]
3. Wang J, Wang J-X, Yang G-S. The psychological impact of COVID-19 on Chinese individuals. Yonsei Medical Journal. 2020; 61(5):438-40. [DOI:10.3349/ymj.2020.61.5.438][PMID][PMCID]
4. Ceulemans M, Hompes T, Foulon V. Mental health status of pregnant and breastfeeding women during the COVID-19 pandemic: A call for action. International Journal of Gynecology & Obstetrics. 2020; 151(1):146-7. [DOI:10.1002/ijgo.13295][PMID]
5. Lee AM, Wong JG, McAlonan GM, Cheung V, Cheung C, Sham PC, et al. Stress and psychological distress among SARS survivors 1 year after the outbreak. The Canadian Journal of Psychiatry. 2007; 52(4):233-40. [DOI:10.1177/070674370705200405][PMID]
6. Hawryluck L, Gold WL, Robinson S, Pogorski S, Galea S, Styra R. SARS control and psychological effects of quarantine, Toronto, Canada. Emerging Infectious Diseases. 2004; 10(7):1206-12. [DOI:10.3201/eid1007.030703][PMID][PMCID]
7. Al-Rabiaah A, Temsah M-H, Al-Eyadhy AA, Hasan GM, Al-Zamil F, Al-Subaie S, et al. Middle East Respiratory Syndrome-Corona Virus (MERS-CoV) associated stress among medical students at a university teaching hospital in Saudi Arabia. Journal of Infection and Public Health. 2020; 13(5):687-91. [DOI:10.1016/j.2020.01.005][PMID][PMCID]
8. Rubin GJ, Wessely S. The psychological effects of quarantining a city. BMJ. 2020; 368:m313. [DOI:10.1136/bmj.m313][PMID]
9. Moghanibashi-Mansourieh A. Assessing the anxiety level of Iranian general population during COVID-19 outbreak. Asian Journal of Psychiatry. 2020; 51:102076. [DOI:10.1016/j.ajp.2020.102076][PMID][PMCID]
10. Jiang X, Deng L, Zhu Y, Ji H, Tao L, Liu L, et al. Psychological crisis intervention during the outbreak period of new Coronavirus pneumonia from experience in Shanghai. Psychiatry Research. 2020; 286:112903. [DOI:10.1016/j.psychres.2020.112903][PMID][PMCID]
11. Fardin MA. COVID-19 and anxiety: A review of psychological impacts of infectious disease outbreaks. Archives of Clinical Infectious Diseases. 2020; 15(COVID-19):e102779. [DOI:10.5812/archcid.102779]
12. Batista P, Duque V, Luzio-Vaz A, Pereira A. Anxiety impact during COVID-19: A systematic review. The Journal of Infection in Developing Countries. 2021; 15(3):320-5. [DOI:10.3855/jidc.12730][PMID]
13. Asmundson GJ, Taylor S. How health anxiety influences responses to viral outbreaks like COVID-19: What all decision-makers, health authorities, and health care professionals need to know. Journal of Anxiety Disorders. 2020; 71:102211. [DOI:10.1016/j.janxdis.2020.102211][PMID][PMCID]
14. Reynolds DL, Garay J, Deamond S, Moran MK, Gold W, Styra R. Understanding, compliance and psychological impact of the SARS quarantine experience. Epidemiology & Infection. 2008; 136(7):997-1007. [DOI:10.1017/S0950268807009156][PMID][PMCID]
15. Mirzadeh M, Khedmat L. Pregnant women in the exposure to COVID-19 infection outbreak: The unseen risk factors and preventive healthcare patterns. The Journal of Maternal-Fetal & Neonatal Medicine. 2020; 1-2. [DOI:10.1080/14767058.2020.1749257][PMID]
16. Mimouni F, Lakshminrusimha S, Pearlman SA, Raju T, Gallagher PG, Mendlovic J. Perinatal aspects on the Covid-19 pandemic: A practical resource for perinatal-neonatal specialists. Journal of Perinatology. 2020; 40(5):820-6. [DOI:10.1038/s41372-020-0665-6][PMID][PMCID]
17. Davenport MH, Meyer S, Meah VL, Strynadka MC, Khurana R. Moms are not ok: COVID-19 and maternal mental health. Frontiers in Global Women’s Health. 2020; 1:1. [DOI:10.3389/fgwh.2020.00001][PMID][PMCID]
18. Parra-Saavedra M, Villa-Villa I, Pérez-Olivo J, Guzman-Polania L, Galvis-Centurion P, Cumplido-Romero Á, et al. Attitudes and collateral psychological effects of COVID-19 in pregnant women in Colombia. International Journal of Gynecology & Obstetrics. 2020; 151(2):203-8. [DOI:10.1002/ijgo.13348][PMID]
19. Orgilés M, Morales A, Delvecchio E, Mazzeschi C, Espada JP. Immediate psychological effects of the COVID-19 quarantine in youth from Italy and Spain. Frontiers in Psychology. 2020; 11:579038. [DOI:10.3389/2020.579038][PMID][PMCID]
20. Rajkumar RP. COVID-19 and mental health: A review of the existing literature. Asian Journal of Psychiatry. 2020; 52:102066. [DOI:10.1016/j.ajp.2020.102066][PMID][PMCID]
21. Brooks SK, Webster RK, Smith LE, Woodland L, Wessely S, Greenberg N, et al. The psychological impact of quarantine and how to reduce it: Rapid review of the evidence. The Lancet. 2020; 395(10227):912-20. [DOI:10.1016/S0140-6736(20)30460-8]
22. Bao Y, Sun Y, Meng S, Shi J, Lu L. 2019-nCoV epidemic: Address mental health care to empower society. The Lancet. 2020; 395(10224):e37-8. [DOI:10.1016/S0140-6736(20)30309-3]
23. De Sousa A, Mohandas E, Javed A. Psychological interventions during COVID-19: Challenges for low and middle income Asian Journal of Psychiatry. 2020; 51:102128. [DOI:10.1016/j.ajp.2020.102128][PMID][PMCID]
24. Zhang J, Wu W, Zhao X, Zhang W. Recommended psychological crisis intervention response to the 2019 novel coronavirus pneumonia outbreak in China: A model of West China Hospital. Precision Clinical Medicine. 2020; 3(1):3-8. [DOI:10.1093/pcmedi/pbaa006]
25. Javadi SMH, Arian M, Qorbani-Vanajemi M. The need for psychosocial interventions to manage the Coronavirus crisis. Iranian Journal of Psychiatry and Behavi 2020; 14(1):e102546. [DOI:10.5812/ijpbs.102546]
26. Banerjee D. The COVID-19 outbreak: Crucial role the psychiatrists can play. Asian Journal of Psychiatry. 2020; 50:102014. [DOI:10.1016/j.ajp.2020.102014][PMID][PMCID]
27. Simpson R, Robinson L. Rehabilitation after critical illness in people with COVID-19 infection. American Journal of Physical Medicine & Rehabilitation. 2020; 99(6):470-4. [DOI:10.1097/PHM.0000000000001443][PMID][PMCID]
28. Liang T. Handbook of COVID-19 prevention and treatment. The first affiliated hospital, Zhejiang university school of medicine compiled according to clinical experience. China: Zhejiang University School of Medicine; 2020. https://www.researchgate.net/publication/339998871_Handbook_of_COVID-19_Prevention_and_Treatment
29. Xia W, Huang X. Rehabilitation from COVID-19: An Integrated traditional Chinese and western medicine protocol. United States: CRC Press; 2021. [DOI:10.1201/9781003143147]