بررسی اثربخشی آموزش توان‌بخشی حرکتی بر حافظه فعال و توجه و تمرکز دانش­‌آموزان دچار اختلال یادگیری خواندن

Introduction
Reading disorder is one of the most common type of learning disabilities. Reading disorder is the most important factor in academic failure. More than 25% of children in primary schools are due to reading disorders. Dyslexia occurs in children with any gender and in any social groups, mental levels and geographical areas. Numerous reasons have been proposed to explain the causes of learning disabilities, but the greatest emphasis has been put on the problems of executive functions. Most studies have focused on the role of working memory in learning disabilities. Children with learning disabilities have poorer performance and show deficiencies in all components of working memory. Active memory is a temporary system that processes and stores information and is essential for high-level cognitive functions and better emotional regulation. 
Another factor related to learning disabilities is the impaired attention. Attention is one of the most important brain activities and one of the main cognitive processes that plays an key role in intelligence, memory and perception. Attention is not a fully conscious process and its concept should not be limited to conscious activities, because some attention-seeking behaviors do not seem to require consciousness. On the other hand, attention is related to other cognitive functions. For example, attention and memory cannot operate without each other. Memory has a limited capacity; hence, attention determines what should be encoded. Division of attention during encoding prevents the formation of conscious memory. 
Motor problems are also very common in children with learning disabilities. The development of basic motor skills in childhood is very important, these skills increase the participation in physical activities. Perceptual-motor skills are needed for learning in schools. One of the factors that can be effective in improving children›s motor skills is cognitive-motor training. Implementation of programs for perceptual-motor skills development can lead to the growth and development of self-concept and body image in the child. When children succeed in perfoming an activity, they will be motivated to try harder to deal with other tasks. 
The studies conducted on working memory and its close relationship with learning disabilities have indicated the importance of research in this field. The interventions can help imrpove the school performance of children and ultimately reduce their learning problems. This study aims to investigate the effect of motor rehabilitation training on working memory and attention/concentration of school students with reading disorders.
Materials and Methods 
This is a quasi-experimental study with pre-test/post-test design. The study population included all male students in elementary schools (6th grade) of Kerman, Iran in the academic year 2019-2020. Samples were 30 eligible students who were selected by a convenince sampling method and were randomly divided into two groups of 15. Both groups underwent N-back test for working memory and continuous performance test before and after the intervention. Data were described using the mean and standard deviation, and were analyzed using analysis of covariance (ANCOVA) in SPSS v. 22 software.
Results
The mean age of students was 11.47±1.14 years. The results of ANCOVA showed that the motor rehabilitation training had a significant effect on working memory and attention/ concentration of students with reading disorders (P<0.001). According to the ETA coefficient, the effect sizes of the training on working memory and attention/concentration were 0.415 and 0.528, respectvely.
Conclusion
The results of the present study showed that motor rehabilitation training increased working memory and attention/concentration of male students with reading disorders. Neurophysiological studies have shown that the hippocampus plays a key role in certain aspects of learning and memory. Exercise can improve the working memory of these children. Active memory determines the major differences in learning success. Active memory is the basis of all executive functions of the brain. Exercise can boost active memory. 
Exercises can strengthen concentration due to its relaxing properties. When children participate in a rhythmic training for a long time, they gain the ability to concentrate, pay more attention, and maintain constant attention on the topic or task. This type of regular exercises prevents the deviation from the topic. Since the children with reading disorders have attention and learning problems, motor skills allow children to learn many educational topics and concepts while doing movement in an implicit way. Playing and exercise are the right ways to increase the attention/concentration and reduce the learning problems of these students. The motor rehabilitation training can be used to reduce the reading problems of school students.
Ethical Considerations
Compliance with ethical guidelines
In the implementation of the research, ethical considerations were taken into account according to the instructions of the Ethics Committee of the General Department of Exceptional Education in Kerman province, and the approval code number 417/98054 was received.
Funding
This research did not receive any specific grant from funding agencies in the public, commercial, or not-for-profit sectors.
Authors' contributions
All authors contributed equally in preparing all parts of the research.
Conflict of interest
The authors declared no conflict of interest.
Acknowledgments
We are grateful to all the sixth grade students who participated in this research.

مقدمه
 اختلال خواندن ﺑﻪ­ﻋﻨﻮان اﺧﺘﻼل ﻳﺎدﮔﻴﺮی ﺧﺎص ﻛﻪ ﻣﻨﺸﺄ ﻋﺼﺐروان‌ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ دارد، ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺷﺪه ‌اﺳﺖ. این اختلال با ﻣﺸﻜﻼﺗﻲ در ﺑﺎزﺷﻨﺎﺳﻲ دﻗﻴﻖ، درﺳﺖ و روان ﻛﻠﻤﺎت، ﻓﻘﺮ ﻫﺠﻲ کردن و ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ رﻣﺰﮔﺸﺎﻳﻲ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ [1]. 
نارساخوانی نوعی اختلال شدید در خواندن و رایج‌­تـرین اخـتلال خـاص در زمینه­ ناتوانی‌های یادگیری است [2]. خواندن کودکان با نارساخوانی 2 سال یا بیشتر از سن تقویمی آن­‌ها پایین‌­تر است. کودکان با اختلال خواندن در زمینه‌­های بازشناسی حروف و کلمات، درک و فهم کلمات و نقشه‌­ها، سرعت و روانی خواندن و مهارت­‌های عمومی در واژگان مشکل دارند. ناتوانی در خواندن مهم­‌ترین عامل موفق نبودن در مدرسه دانسته شده ‌است، به‌­طوری‌که بیش از 25 درصد ناکامی‌­های کودکان در مدارس ابتدایی از اختلال خواندن سرچشمه می‌­گیرد. نارساخوانی در کودکان بدون توجه به جنس آن‌ها و در همه­ گروه­‌های اجتماعی، سطوح ذهنی و نواحی جغرافیایی اتفاق می‌افتد [3]. دلایل متعددی برای تبیین علل اختلال یادگیری از سوی متخصصان مطرح شده است، اما بیشترین تأکید و تحقیق بر مشکلات کنش‌­های اجرایی است. در این زمینه، بیشتر پژوهش‌ها به نقش حافظه فعال در ناتوانی‌­های یادگیری توجه کردند. کودکان با ناتوانی‌­های یادگیری در حافظه فعال عملکرد ضعیف‌تری از سایر کودکان دارند و در تمام مؤلفه­‌های حافظه فعال نواقصی را از خود نشان می‌­دهند [4]. 
حافظه فعال سامانه‌­ای است که پردازش و ذخیره موقت اطلاعات را برعهده دارد و برای عملکردهای سطح بالای شناختی و تنظیم بهتر تجارب هیجانی نیز ضروری است [5]. حافظه فعال مشتمل بر چند مؤلفه است که مهم‌ترین آن‌ها، مؤلفه کارکرد اجرایی است. کارکرد اجرایی یک مؤلفه نظارتی حیطه کلی است که در تخصیص منابع توجهی کاربرد دارد و درگیر در گستره­ای از کارکردهای تنظیمی مانند هماهنگی شناختی در انجام فعالیت­‌های چندگانه هم‌زمان، تخصیص منابع به بخش‌‌های دیگر حافظه فعال و نیز بازیابی اطلاعات از حافظه بلندمدت است. در الگوی بدلی، ذخیره موقتی اطلاعات به‌وسیله دو انباره حیطه خاص انجام می‌شود: یکی حلقه واج‌شناختی‌ که ذخیره موقتی اطلاعات کلامی را برعهده دارد و دیگری لوح دیداری‌فضایی ‌است که مسئول نگهداری و دست‌کاری بازنمایی­‌های دیداری‌فضایی است. چهارمین مؤلفه نیز حافظه میانجی، رویدادی است که وظیفه تبدیل خرده‌سیستم‌­های حافظه و ابعاد اطلاعاتی را به قطعات یکپارچه بر‌عهده دارد [6]. حوزه دیگر مرتبط با اختلال یادگیری، مشکلات توجه و تمرکز است. توجه یکی از مهم‌­ترین فعالیت­‌های عالی ذهن است و به تنهایی یکی از جنبه‌­های اصلی ساختار شناختی است که در ساختار هوش، حافظه و ادراک نیز نقش مهمی دارد. توجه، فرایندی کاملاً هوشیار نیست و نباید مفهوم آن را به فعالیت‌­های هوشیار محدود کرد، زیرا به نظر نمی‌­رسد بعضی از فعالیت­‌های توجه‌­طلب به آگاهی هوشیارانه نیاز داشته باشد [7]. از‌طرف‌دیگر، توجه با دیگر عملکردهای شناختی نیز در ارتباط است. برای مثال، توجه و حافظه نمی‌توانند بدون یکدیگر به‌کار روند. حافظه ظرفیت محدودی دارد. بنابراین توجه تعیین می‌کند چه چیزی باید رمزگذاری شود. تقسیم توجه در طول رمزگذاری از شکل‌گیری حافظه هوشیار جلوگیری می­‌کند [8].    
مشکلات حرکتی نیز در کودکان مبتلا به اختلال یادگیری بسیار رایج است. رشد مهارت­های حرکتی بنیادین در سنین کودکی اهمیت بسیاری دارد، زیرا تبحر در مهارت‌های حرکتی بنیادین باعث افزایش مشارکت در فعالیت‌های بدنی می‌شود. با توجه به شیوع بالای این اختلال، به ‌نظر می‌رسد این مشکلی جدی بین کودکان دبستانی است. بنابراین ارائه آزمایشات زودهنگام و به‌موقع مشکلات رفتاری و حرکتی این کودکان می‌تواند در پیشگیری و کاهش عوارض جانبی و پیامدهای نامطلوب این اختلال نقش مهمی داشته باشد [9]. 
نظریه­‌های رشد کودک نشان می‌­دهد کودکان از آغاز تا بلوغ از مراحل مختلف رشد می­‌گذرند. در سال­‌های اولیه کودکی، آن‌ها اولین مرحله رشد را که حسی‌حرکتی نامیده می‌­شود، پشت سر می­‌گذارند. تجربیات حرکتی‌ادراکی به‌عنوان پایه‌ای برای یادگیری­‌های آموزشگاهی است. یکی از عواملی که می‌تواند در بهبود مهارت­‌های حرکتی کودکان مؤثر باشد، تمرینات ادراکی‌حرکتی است. اجرای برنامه‌های توسعه مهارت‌های حرکتی‌ادراکی موجب رشد و تکامل خودپنداره و تصویر بدنی در کودک می‌شود. همین که کودک در انجام فعالیتی موفق شود، به تلاش بیشتر برای پرداختن به دیگر تکالیف برانگیخته خواهد شد. در‌نتیجه، در کودک حس اعتماد به نفس پدید می‌­آید و به این وسیله به سطح یادگیری شناختی می­‌رسد [10].
واندر فلس و همکاران در مطالعه­ خود نشان دادند توان‌بخشی حرکتی بر حافظه کاری تأثیر دارد [11]. کاتساندرو و همکاران در پژوهش خود دریافتند آموزش مهارت‌های حرکتی موجب بهبود حافظه فعال کودکان می‌­شود [12]. ارسلانی و همکاران در پژوهشی دریافتند آموزش مهارت‌­های حرکتی موجب بهبود حافظه کاری، توجه و مهارت­‌های حرکتی در دانش‌آموزان با اختلال یادگیری ریاضی شده ‌است [7].
والسن ‌و همکاران دریافتند آموزش مهارت­‌های حرکتی‌شناختی موجب افزایش کارکردهای اجرایی، از‌جمله توجه و تمرکز می‌شود [13]. اسمیت و همکاران نشان دادند آموزش توانایی­‌های حرکتی و جسمی موجب بهبود توجه و تمرکز می­‌شود [14]. رسولی و همکاران به این نتیجه رسیدند که آموزش مهارت‌های حرکتی بر میزان توجه انتخابی دانش‌آموزان با اختلال نارسایی توجه/ بیش‌فعالی مؤثر بوده ‌است [15].
با توجه به مطالعات انجام‌شده در حوزه حافظه فعال و ارتباط تنگاتنگ آن با مشکلات یادگیری ویژه، اهمیت تحقیق در این زمینه به خوبی روشن می­‌شود و انجام چنین آزمایشاتی می‌تواند زمینه پیشرفت تحصیلی این دانش‌­آموزان و در‌نهایت، زمینه کاهش مشکلات آنان را فراهم آورد. هدف پژوهش حاضر بررسی اثر آموزش توان‌بخشی حرکتی بر حافظه فعال و توجه و تمرکز دانش‌­آموزان دچار اختلال یادگیری خواندن است.
مواد و روش‌ها
پژوهش حاضر یک مطالعه­ نیمه‌آزمایشی با طرح پیش‌آزمون و پس‌آزمون با گروه آزمایش و کنترل بود. جامعه آماری این پژوهش همه دانش‌­آموزان پسر پایه­ ششم ابتدایی شهر کرمان در سال تحصیلی 1389-1399 بودند. نمونه پژوهش 30 نفر که به روش نمونه‌­گیری دردسترس انتخاب شده بودند و به‌طور تصادفی در دو گروه آزمایشی ‌(15 نفر) و کنترل (15 نفر) قرار گرفتند. روش اجرای پژوهش بدین ترتیب بود که برای شناسایی کودکان دچار اختلال یادگیری خواندن ابتدا آزمون خواندن و نارساخوانی کرمی و مرادی، بین 341 نفر از دانش‌­آموزان پایه ششم مدارس ابتدایی ناحیه 1 شهر کرمان اجرا شد. 30 نفر از کودکانی که بیشترین نمره را در این آزمون داشتند و با همراهی والدین خود حاضر به همکاری بودند، انتخاب شدند. سپس این 30 نفر به­‌صورت تصادفی ساده در دو گروه آزمایش (15نفر) و کنترل (15نفر) جایگزین شدند. 
همچنین آزمون حافظه فعال‌ ان بک و آزمون عملکرد پیوسته‌ روسولد ‌و همکاران به‌­عنوان پیش‌آزمون اجرا شد. سپس آزمایش توان‌بخشی حرکتی طی 18 جلسه و هر هفته 3 جلسه انجام شد. در پایان آزمایش مجدداً آزمون حافظه فعال و آزمون عملکرد پیوسته به‌عنوان پس‌آزمون اجرا شد.
ملاک ورود به پژوهش شامل داوطلب بودن آزمودنی، نداشتن اختلال روان‌شناختی، مصرف نکردن دارو، پسر بودن و داشتن اختلال یادگیری خواندن بود. ملاک خروج شامل عدم شرکت در جلسات توان‌بخشی حرکتی و غیبت بیش از 3 جلسه و تکمیل نکردن پرسش‌نامه­‌ها بود. ‌ملاحظات اخلاقی پژوهش حاضر به شرح ذیل بود: 1. همه شرکت‌کنندگان به‌صورت شفاهی اطلاعاتی در مورد پژوهش دریافت کردند. در صورت تمایل و با رضایت کامل در پژوهش شرکت کردند. 2. این اطمینان به آزمودنی‌ها داده شد که تمام اطلاعات آن‌ها محرمانه خواهد ماند.

آزمون خواندن  
این پرسش‌نامه را کرمی و مرادی در سال 1387 طراحی و اعتباریابی کردند که ۷۰ سؤال دارد و شامل 10 خرده‌مقیاس آزمون خواندن، زنجیره­ کلمات، قافیه، نامیدن تصاویر، درک متن، درک کلمات، حذف آواها، خواندن ناکلمات و کلمات بدون معنا، نشانه‌های حرف و نشانه‌های مقوله است. این مقیاس بر‌اساس 5 درجه­ طیف لیکرت، از کاملاً درست تا کاملاً غلط بود. نمره­‌های هر خرده‌آزمون جداگانه محاسبه و مجموع آن نمره­ خواندن محسوب می­‌شود که امتیاز کامل 380 است. نمره­‌های زیر 190 نشانه­ اختلال خواندن در دانش‌­آموز است. برای محاسبه­ ضریب پایایی پرسش‌نامه از روش آلفای کرونباخ استفاده شد. ضریب پایایی برای خرده‌مقیاس­‌های یادشده به‌ترتیب 0/98، 0/95، 0/89، 0/67، 0/48 ،0/71،  0/95، 0/95 ،0/61 و 0/61 به‌دست آمد. همچنین روایی محتوایی مقیاس توسط 3 تن از متخصصان روان‌شناسی تأیید شد.
آزمون حافظه فعال
 ان-بک نرم‌­افزار رایانه­‌ای است که برای ارزیابی حافظه فعال استفاده می‌شود. آزمون ان-بک آزمون علوم اعصاب‌شناختی است که به‌طور گسترده استفاده می‌شود. این آزمون را نخستین بار کرچنر در سال 1985 طراحی کرد. در آزمون ان-بک، فرد به یک محرک مثلاً یک عدد درصورتی­‌که با محرک قبل از خود مشابه باشد، پاسخ می‌‌دهد، ارائه محرک­‌ها و پاسخ فرد مداوم است تا زمانی­‌که تعداد محرک‌ها که در اینجا 100 عدد است، به پایان برسد. در نسخه رایانه‌ای این آزمون، دنباله‌­ای از محرک‌­های بینایی، گام‌به‌گام و به‌صورت تصادفی روی صفحه ظاهر می‌شود. 
آزمودنی باید بررسی کند که آیا محرک ارائه‌شده فعلی با محرک n گام قبل از آن مشابه است یا خیر. مدت زمان لازم برای انجام این آزمون 10 دقیقه است. آزمون حافظه فعال، اغلب برای اندازه‌گیری حافظه فعال استفاده می‌شود و دو وجه حسی دیداری و شنیداری دارد و امتیاز حافظه و زمان عکس‌العمل در هر وجوه حسی جداگانه محاسبه می‌شود. بوش و همکاران، پایایی این آزمون را 0/78 گزارش کردند [16]. در ایران نیز تقی­‌زاده و دیگران در پژوهشی که در سال 1393 انجام دادند، از این آزمون استفاده و پایایی آن را تأیید کردند [17].
آزمون عملکرد پیوسته
 این آزمون را اولین بار در سال 1965 ‌روسولد و همکاران تهیه کردند. هدف از این آزمون، سنجش نگهداری توجه و زود‌انگیختگی است. فرم فارسی نرم‌افزار عملکرد پیوسته که با رایانه اجرا می‌شود، اعداد فارسی دارد یا اشکال محرک هستند. از این تعداد، 30 محرک به‌عنوان محرک‌های هدف هستند. فاصله بین ارائه 2 محرک 500 میلی‌ثانیه  و زمان ‌ارائه هر محرک 150 میلی‌ثانیه است [18].
در مطالعه هادیان‌فرد و همکاران که در سال 1380 انجام شد، میزان ضرایب پایایی با روش بازآزمایی بین 0/59 تا 0/93 گزارش شد. همچنین روایی سازه ملاکی آن تأیید شد. در این آزمون یک سری اعداد روی صفحه نمایش ظاهر می‌شود و سریع ناپدید می‌شود و آزمودنی باید با مشاهده هر عددی جز عدد 5 سریع دکمه اسپیس را نشان دهد. درواقع، این آزمون به‌عنوان یک بازی به دانش‌­آموزان معرفی می‌شود تا دچار اضطراب نشوند [19].
خلاصه پروتکل توان‌بخشی حرکتی
آموزش توانایی‌­های حرکتی طی 18 جلسه تمرین اجرا شد [20]. این جلسات طی 6 هفته که هر هفته 3 جلسه و هر جلسه تمرینی 45 دقیقه طول می‌کشید که 15 دقیقه­ اول آن به گرم کردن، 20 دقیقه تمرینات و بازی‌های حرکتی اصلی و 10 دقیقه شامل سرد کردن بود. در هر جلسه تمرینی سعی شد که همه مقوله‌های توانایی حرکتی (مهارت حرکتی درشت، ظریف و تعادل) گنجانده شود و گاهی ریتم جلسات به‌صورت آسان به مشکل در‌نظر گرفته شده است. بعد از پایان جلسات آموزش از هر دو گروه پس آزمون از نظر بازداری پاسخ و توجه و تمرکز سنجیده شدند. خلاصه­ جلسات آموزش توانایی‌‌های حرکتی در جدول شماره 1 بیان شد.

داده‌ها با استفاده از نرم‌افزار SPSS نسخه 22 انجام شد. داده‌‌ها  با روش آمار توصیفی (میانگین و انحراف معیار) و تحلیل کوواریانس تجزیه‌و‌تحلیل شدند.
یافته‌ها
در این پژوهش، 30 نفر از دانش‌آموزان پسر پایه­ ششم ابتدایی شهر کرمان در سال تحصیلی 1398-1399 شرکت کردند. میانگین (انحراف معیار) سنی دانش‌­آموزان 1/14±11/47 بود. در این پژوهش برای تحلیل داده‌ها از میانگین، انحراف معیار و برای تعیین اثربخشی مداخله از آزمون تحلیل کوواریانس استفاده شد. قبل از تحلیل کوواریانس، پیش‌فرض­‌های آن بررسی شد. نتایج آزمون کرویت موچلی، ام باکس، شاپیرو ویلک و لوِن نیز نشان داد این مفروضات برقرار بودند. بنابراین در جدول شماره 2 شاخص‌­های توصیفی حافظه فعال و توجه و تمرکز در گروه­‌های کنترل و آزمایش در پیش‌آزمون و پس‌آزمون گزارش شده است. 

نتایج آزمون تحلیل کوواریانس تک‌متغیره در ‌جدول شماره 3 نشان می‌­دهد بین دو گروه در نمرات پس‌آزمون حافظه فعال و توجه و تمرکز تفاوت معناداری وجود داشت (0/001<‌P).

در جدول شماره 4، نتایج آزمون تحلیل کوواریانس چندمتغیره برای مقایسه پس آزمون حافظه فعال و توجه و تمرکز در گروه کنترل و آزمایش نشان داده شده است.    
همان­‌طور که در جدول شماره 4 مشاهده می­‌شود، در مرحله پیش‌­آزمون و ‌پس‌­آزمون بین دو گروه آزمایش و کنترل در حافظه فعال (F(1,28)=24/273 و P=0/001) و توجه و تمرکز (F(1,28)=37/292 و P=0/001) تفاوت معناداری وجود دارد. بنابراین آموزش توانایی­‌های حرکتی بر حافظه فعال و توجه و تمرکز در کودکان دچار اختلال خواندن تأثیر معناداری دارد. براساس ضریب ایتا تأثیر آموزش توانایی­‌های حرکتی بر حافظه فعال (0/415)، توجه و تمرکز (0/528) بوده است.    

بحث 
هدف پژوهش حاضر، بررسی اثربخشی آموزش توانایی‌های حرکتی بر حافظه فعال و توجه و تمرکز دانش‌­آموزان دچار اختلال یادگیری خواندن بود. نتایج این پژوهش نشان داد در مرحله پیش‌آزمون و پس‌آزمون بین دو گروه آزمایش و کنترل در متغیر حافظه فعال و نیز توجه و تمرکز تفاوت معنا­داری وجود دارد. با توجه به نتایج آزمون تحلیل کوواریانس آزمایش آموزش توانایی­‌های حرکتی به‌طور معناداری در بهبود حافظه فعال و نیز توجه و تمرکز تأثیر داشت.
این نتایج با سایر یافته‌ها هم‌خوان بود.‌  واندر فلس و همکاران در مطالعه­ خود نشان دادند که توان‌بخشی حرکتی بر حافظه کاری تأثیر دارد [11]. کاتساندرو‌ و همکاران در پژوهش خود دریافتند آموزش مهارت­‌های حرکتی موجب بهبود حافظه فعال کودکان می‌­شود [12]. ارسلانی و همکاران در پژوهشی دریافتند آموزش مهارت‌­های حرکتی موجب بهبود حافظه کاری، توجه و مهارت­‌های حرکتی در دانش‌­آموزان با اختلال یادگیری ریاضی شده‌است [7].
در تبیین این نتایج می‌توان گفت مطالعات نوروفیزیولوژیکی نشان داده‌­اند هیپوکامپ در جنبه­‌های مشخصی از یادگیری و حافظه نقش کلیدی دارد. تمرینات بدنی می­‌تواند سبب بهبود حافظه کاری در کودکان مبتلا به اختلال یادگیری شود [7]. حافظه فعال دقیقاً همان چیزی است که تفاوت­‌های عمده‌ای را در موفقیت یادگیری تعیین می‌­کند. حافظه فعال زیربنای تمام عملکردهای اجرایی مغز است که ورزش می‌تواند حافظه فعال را تقویت کند، اما هر نوع ورزشی با هدفی خواسته یا ناخواسته انجام می‌شود و اگر ورزش‌هایی مثل یوگا، بازی ریتمیک و آمادگی جسمانی توسط کودکان انجام شود، بر حافظه فعال کودکان اثر مثبتی خواهد داشت [11]. 
در مورد حرکت‌های موزون می‌توان گفت این حرکت‌ها موجب تعاملات و ارتباطاتی در ذهن می‌شود که کودکان را به ادراک صحیح از خود و محیط‌شان می‌رساند. این حرکت‌ها از تجارب حسی‌حرکتی غنی، محرک‌های موسیقیایی‌شنیداری‌، دیداری و ظهور توالی محرک‌ها و پاسخ‌ها، شرایط و موقعیتی برای کودکان ایجاد می‌کند که علاوه بر پرسش ذهنی، شناختی، ادراکی و حرکتی زمینه‌­هایی برای رشد و فراگیری موفق مهارت‌های تحصیلی در آینده مانند خواندن، نوشتن و حساب به‌­وجود می‌­آورد [10].
یافته دیگر این مطالعه نشان داد در مرحله پیش‌آزمون و پس‌آزمون بین دو گروه آزمایش و کنترل در متغیر توجه و تمرکز تفاوت معناداری وجود دارد. نتایج آزمون تحلیل کوواریانس چندمتغیری نیز نشان داد اثربخشی آزمایش آموزش توانایی‌های حرکتی در افزایش توجه و تمرکز دانش‌آموزان مؤثر بود. نتایج این یافته با سایر یافته‌­ها همسو بود. ‌والسن و همکاران، دریافتند آموزش مهارت­‌های حرکتی‌شناختی موجب افزایش کارکردهای اجرایی، از‌جمله توجه و تمرکز می‌شود [13]. 
اسمیت ‌و همکاران نشان دادند آموزش توانایی‌­های حرکتی و جسمی موجب بهبود توجه و تمرکز می­‌شود [14]. رسولی و همکاران به این نتیجه رسیدند که آموزش مهارت­‌های حرکتی بر میزان توجه انتخابی دانش‌­آموزان با اختلال نارسایی توجه/بیش‌فعالی مؤثر است [15].
در تبیین این نتایج می‌­توان بیان کرد آموزش‌­های حرکات ورزشی همچون تعادل به دلیل ویژگی آرامش‌بخشی می‌توانند باعث تقویت تمرکز شوند. فلسفه یوگا این است که درون انسان را از انرژی و شادابی بی‌انتها سرشار کند. ما با محدودیت‌هایی که در ذهن خود ایجاد می­‌کنیم در مسیر این انرژی‌­ها، دیوارهایی می‌‌سازیم موجب بیماری و نابسامانی در جسم و ذهن می‌شویم. یوگا راهی برای رسیدن به این گنجینه­‌های درونی است و سبب افزایش اعتماد به نفس شخصی می‌­شود. به‌همین‌دلیل در عصر جدید این ورزش می­‌تواند از مهم­‌ترین راه­‌های تقویت کارکردهای اجرایی از‌جمله تقویت تمرکز و توجه باشد. شواهد حاکی از آن است که آمادگی جسمانی توجه و تمرکز را افزایش می‌­دهد و از میزان حواس‌پرتی می‌­کاهد [14].
تعادل، تکنیکی برای آرام‌سازی عضلات بدن است. از آن­جا که بین ذهن و تن ارتباط تنگاتنگی وجود دارد، هرچه که افراد در جسم خود آرامش بیشتری برقرار می‌­کنند، در ذهن آنان نیز آرامش بیشتری برقرار می­‌شود. اغلب کسانی که از عدم تمرکز فکر، شکوه و شکایت می­‌کنند، در‌حقیقت از افکار مزاحم ذهنی خود رنج می­‌برند. بازی­‌های ریتمیک هم می‌­تواند باعث تمرکز و توجه بیشتر کودکان شود [21]. 
همچنین به‌دلیل وجود ویژگی‌­های فوق است که آموزش‌­های ریتمیک را می‌توان به‌عنوان روشی موفق در موسیقی‌درمانی برای آموزش، توان‌بخشی و درمان کودکان مبتلا به اختلال در مهارت‌های ارتباطی به‌کار بست. بر‌این‌اساس، وقتی که کودکان در زمان طولانی در بازی موزونی شرکت می­‌کنند، توانایی تمرکز و توجه بیشتری به‌­دست می‌­آورند و توانایی ثابت نگهداشتن توجه و دقت بر موضوع یا کاری که به میل و اراده انتخاب‌ شده است را به­‌دست می­‌آورند. این نوع حرکات ورزشی منظم مانع انحراف ذهن به‌سوی موضوعات دیگر می‌­شود [13].
با توجه به این­که کودکان مبتلا به اختلال نارساخوانی مشکلات توجهی و یادگیری دارند، بازی‌­ها و مهارت‌­های حرکتی باعث می‌شود کودکان بسیاری از مضامین و مفاهیم آموزشی را ضمن انجام حرکت به شیوه‌­ای تلویحی بیاموزند. بازی و ورزش یکی از روش­‌های صحیح در افزایش توجه و تمرکز و بهبود مشکلات تحصیلی این دانش‌­آموزان است. کودکان از طریق بازی می‌‌توانند موانع را کاهش دهند. احساسات­ خود را بهتر نشان دهند و مهارت‌های خود را بهتر فراگیرند. بنابراین بازی و ورزش موجب تقویت حواس و رشد قوای ذهنی کودک در فرایند یادگیری می‌شود و می‌­تواند تا حد مقبولی مشکلات تحصیلی آن­‌ها را کاهش دهد.
از‌سوی‌دیگر، بُعد ریتمیک و آهنگین موسیقی همراه فعالیت بدنی باعث آرامش و نشاط کودکان مبتلا به بیش‌فعالی می‌شود و می‌­تواند تا حدودی باعث برطرف‌کردن مشکلات تحصیلی این کودکان شود. استفاده از ریتم و موسیقی در قالب بازی­‌های حرکتی و ورزش به­‌طور هم‌زمان سبب افزایش ازدیاد شاخه­‌های عصبی می­‌شود. به‌عبارت‌دیگر، ورزش باعث تحریک سیناپس‌­های مغزی می‌­شود که بهبود مقیاس­ه‌ای توجه و پیشرفت تحصیلی را به همراه دارد [9].
نتیجه‌گیری
نتایج مطالعه حاضر نشان داد آموزش توان‌بخشی حرکتی موجب افزایش حافظه فعال و ‌نیز توجه و تمرکز دانش­‌آموزان دچار اختلال یادگیری خواندن شده‌است. بنابراین، این شیوه آموزشی و آزمایشی می‌­تواند جهت کاهش مشکلات دانش‌­آ­موزان نارساخوان استفاده شود.
این تحقیق بین دانش‌آموزان پسر پایه ششم ابتدایی ناحیه 1 شهر کرمان انجام شده است. بنابراین تعمیم‌پذیری آن با احتیاط انجام شود. با توجه به نتایج این پژوهش در بُعد کاربردی پیشنهاد می‌شود بروشورهایی برای مشاوران مدارس تهیه شود که در آن به‌صورت علمی توانایی‌های حرکتی و ضرورت‌های آموزش آن و نتایج آن تشریح شود. 
همچنین در بُعد پژوهشی پیشنهاد می‌شود آموزش توانایی‌های حرکتی در دانش‌­آموزان سایر پایه‌­های تحصیلی و سایر استان‌ها اجرا شود. آموزش توانایی‌های حرکتی بر سایر کارکردهای اجرایی (بازداری پاسخ، برنامه‌ریزی و سازمان­دهی) انجام شود. همچنین به‌دلیل محدودیت زمانی حضور دانش‌­آموزان در مدرسه و همکاری نکردن مسئولین مدارس، اجرای دوره پیگیری جهت ارزیابی تداوم اثربخشی آموزش میسر نشد. ازاین­‌رو، پیشنهاد می‌شود در پژوهش‌­های بعدی دوره پیگیری انجام شود.
از محدودیت‌­های پژوهش حاضر می‌توان گفت ابزار به‌کار‌رفته این تحقیق، پرسش‌نامه و ابزارهای تصویری بود و افراد ممکن است به دلایل مختلف، واقعیت‌ها را منعکس نکنند. بهتر است برای رفع این کمبود از مصاحبه و مشاهده استفاده شود که به دلیل محدودیت‌­های زمانی، منابع و امکانات این امر میسر نشد. کنترل نکردن عوامل آزمایش‌‌گر مثل پایگاه اجتماعی و اقتصادی، سلامت روان‌شناختی، تیپ شخصیتی و غیره از دیگر محدویت‌‌های این پژوهش بود. 
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
در اجرای پژوهش، ملاحظات اخلاقی مطابق دستورالعمل کمیته اخلاق اداره کل آموزش‌و‌پرورش استثنایی استان کرمان در‌نظر گرفته شد و کد اخلاق به شماره 417/98054 دریافت شده ‌است.
حامی مالی
این پژوهش هیچ‌گونه کمک مالی از سازمانی‌های دولتی، خصوصی و غیرانتفاعی دریافت نکرده است.
مشارکت نویسندگان
تمام نویسندگان در آماده‌سازی این مقاله مشارکت یکسان داشته‌اند. 
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان، این مقاله تعارض منافع ندارد.
تشکر و قدردانی
از تمام دانش‌آموزان پایه ششم ابتدایی که در این پژوهش همکاری کرده‌اند، قدردانی می‌شود. 

References

1. Margolis AE, Pagliaccio D, Davis KS, Thomas L, Banker SM, Cyr M, et al. Neural correlates of cognitive control deficits in children with reading disorder. Brain Imaging and Behavi 2020; 14(5):1531-42. [DOI:10.1007/s11682-019-00083-x] [PMID] [PMCID]
2. Chapman J, Tunmer W. Dyslexia and equity: A more inclusive approach to reading difficulties. LDA Bulletin. 2019; 51(2/3):28-32. [Link]
3. Karami J, Heidarisharaf P, Rezaee F, Nosrati R, Abasi M, Siahkamari R. [The study of self-esteem of dyslexic children in elementary school in Kermanshah (Persian)]. Iranian Journal of Pediatric Nursing. 2019; 5(4):33-40. [Link]
4. Alloway TP, Carpenter RK. The relationship among children’s learning disabilities, working memory, and problem behaviours in a classroom setting: Three case studies. Educational and Developmental Psychologist. 2020; 37(1):4-10. [DOI:10.1017/edp.2020.1]
5. Schmeichel BJ, Demaree HA. Working memory capacity and Spontaneous emotion regulation: High capacity facilitates self-enhancement in response to negative feedback. Emotion. 2010; 10(5):739-44. [DOI:10.1037/a0019355][PMID]
6. Reinhart RM, Nguyen JA. Working memory revived in older adults by synchronizing rhythmic brain circuits. Nature 2019; 22(5):820-7. [DOI:10.1038/s41593-019-0371-x][PMID][PMCID]
7. Arsalani F, Sheikh M, Hemayttalab R. [Effectiveness of selected motor program on working memory, attention and motor skills of students with math learning disorders (Persian)]. Scientific Journal of Rehabilitation Medicine. 2019; 8(3):209-20. [DOI:10.22037/JRM.2018.111109.1762]
8. Hamidi F, Dazy S, Lotfi S. [The application of memory and attention-based play therapy to improve numerical combination skills of students with dyscalculia learning disability (Persian)]. Journal of Learning Disabilities. 2020; 9(3):32-51. [DOI:10.22098/JLD.2020.920]
9. Sabzevari H, Arsham S, Parvinpour S. [Effect of eight weeks of rhythmic motor games on motor proficiency, aggression, and academic achievement in children with attention deficit hyperactivity disorder (Persian)]. Scientific Journal of Rehabilitation Medicine. 2019; 8(4):236-46. [DOI:10.22037/JRM.2019.111905.2124]
10. Vrner P, Reyni L. Perceptual-motor development equipment: Inexpensive ideas and activities. [ Sazmand, M. Tabatabaienia, Persian trans]. Tehran: Danjeh Press; 2017. [Link]
11. Van der Fels IM, De bruijn AG, Renken RJ, Königs M, Meijer A, Oosterlaan J, et al. Relationships between gross motor skills, cardiovascular fitness, and visuospatial working memory-related brain activation in 8-to 10-year-old children. Cognitive, Affective, & Behavioral Neuroscience. 2020; 20(4):842-58. [DOI:10.3758/s13415-020-00805-5][PMID][PMCID]
12. Koutsandreou F, Wegner M, Niemann C, Budde H. Effects of motor versus cardiovascular exercise training on children’s working memory. Medicine and Science in Sports and Exercise. 2016; 48(6):1144-52. [DOI:10.1249/MSS.0000000000000869][PMID]
13. Wollesen B, Wildbredt A, van Schooten KS, Lim ML, Delbaere K. The effects of cognitive-motor training interventions on executive functions in older people: A systematic review and meta-analysis. European Review of Aging and Physical Activity. 2020; 17(1):1-22. [DOI:10.1186/s11556-020-00240-y][PMID][PMCID]
14. Schmidt M, Mavilidi MF, Singh A, Englert C. Combining physical and cognitive training to improve kindergarten children’s executive functions: A cluster randomized controlled trial. Contemporary Educational Psychology. 2020; 63(2020):1-14. [DOI:10.1016/j.cedpsych.2020.101908]
15. Rasuli M, Choobdary A, Hakimirad E. [Effectiveness of response inhibition training in selective attention and motor skills improvement in students with attention deficit/hyperactivity disorder (Persian)]. Journal of Modern Psychological Researches. 2017; 12(45):81-103. [Link]
16. Bush G, Spencer TJ, Holmes J, Shin LM, Valera EM, Seidman, et al. Functional magnetic resonance imaging of methylphenidate and placebo in attentiondeficit/hyperactivity disorder during the multi-source interference task. Archives of General Psychiatry. 2008; 65(1):102-14. [DOI:10.1001/archgenpsychiatry.2007.16][PMID]
17. Taghizadeh T, Nejatii V, Mohammad zadeh A, Akbarzadeh Baghban AR. [Evolution of auditory and visual working memory in primary school-aged children (Persian)]. Journal of Research in Rehabilitation Sciences. 2014; 10(2):239-49.[DOI:10.22122/JRRS.V10I2.1300]
18. Rosvold H E, Mirsky A F, Sarason I, Bransome E D, Beck L H. A continuous performance test of brain damage. Journal of Consulting Psychology. 1956; 20:343-50. [DOI:10.1037/h0043220][PMID]
19. Hadianfard H, Najarian B, SHokrkon H, Mehrabizadeh Honarmand M. [Construction and validation of the farsi version of the continuous performance test (Persian)]. Journal of Psychol 2001; 4(16):388-404. [Link]
20. Torkizadeh F, Soltani A, Takhayori M, Manzari Tavakoli A, Zare M. [Effectiveness of motor skills training on executive functions in children with attention deficit/hyperactivity disorder (Persian)]. Journal of Research in Behavioral Sciences. 2021; 18(4):439-48.[Link]
21. Lange-Küttner C, Kochhar R. Fine motor skills and unsystematic spatial binding in the common region test: Under-inclusivity in autism spectrum disorder and over-inclusivity in attention-deficit hyperactivity d Journal of Motor Learning and Development. 2020; 8(3):544-68. [DOI:10.1123/jmld.2019-0033]