نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 گروه رفتار حرکتی، دانشکده علوم ورزشی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران.
2 گروه علوم ورزشی، دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران.
چکیده
کلیدواژهها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Background and Aims Gait initiation is the transition from quiet standing posture to steady-state walking, and variations in this phase increase the risk of falling. Fear of falling in older adults is one of the most important factors that threaten their well-being which can affect gait initiation by causing changes in its kinetics and kinematics. The present study aims to investigate the effects of cognitive training on some kinematic variables of gait initiation in older adults with the fear of falling.
Methods In this study, 13 older adults with the fear of falling voluntarily participated. They participated in cognitive training (Performing auditory, visual, and spatial memory tasks) for 8 weeks, two sessions per week, each for one hour, using the working memory training software of Sina Behavioral-Cognitive Sciences Institute (Iran). A motion analysis system was used to record kinematic data, and each person performed the gait initiation task before and after cognitive training. We used MATLAB for kinematic data extraction, and SPSS software, version 26 software for statistical analyses. Mean and standard deviation were used to describe the data. To compare the scores of the two phases, the paired t-test was used.
Results After eight weeks of cognitive training, a significant difference was observed in the variables of gait initiation speed (t=3.455, P<0.001), step length (t=3.450, P=0.005), and step width (t=-5.987, P=0.005).
Conclusion Cognitive training can increase the step length and gait initiation speed and reduce the step width in older adults with the fear of falling, which can lead to improved gait initiation.
کلیدواژهها [English]
Introduction
Gait initiation is a transition from a quasi-static equilibrium in a quiet stance to a dynamic equilibrium in a steady state, which is affected by a person’s cognitive abilities. With aging, the physiological, psychological, social, and cognitive functions are impaired. Balance disorders and fear of falling are among the common disorders in the elderly that lead to a decrease in their quality of life. The fear of falling (associated with cognitive overload) and reduced cognitive ability can affect gait initiation. Studies have reported that the fear of falling can cause a decrease in the stride length. Also, the more significant step width in older adults is considered to be a factor in the weakening of postural stability. This study aims to investigate the effects of cognitive training on selected kinematic variables of gait initiation in older adults with the fear of falling.
Materials and Methods
In this study, 13 older adults aged 60-65 years with fear of falling voluntarily participated. Their fear of falling, cognitive function (using Mini-Mental State Examination), and physical activity level (physical activity questionnaire) were investigated. Subjects participated in cognitive training (Performing auditory, visual, and spatial memory tasks) for 8 weeks, two sessions per week, each for one hour, using the working memory training software of Sina Behavioral-Cognitive Sciences Institute (Iran). The kinematic data (Step length, step width, and gait initiation speed) was recorded before and after cognitive training using a motion analyzer (Qualisys, Sweden). MATLAB and SPSS software version 26 were utilized for kinematic data extraction and analysis. The data were described using mean and standard deviation. Paired t-test was used to compare the results.
Results
Table 1 shows the mean scores of the variables in the pre-test and post-test phases.
The results showed a significant difference between the two phases in the variables of gait initiation speed (t=3.455, P<0.001), step length (t=3.450, P=0.005), and step width variable (t=-5.987, P=0.005).
Conclusion
According to the findings, cognitive training can increase the step length and gait initiation speed and reduce the step width in older adults with the fear of falling, leading to improved gait initiation. Therefore, it is recommended to pay attention to cognitive training before performing motor exercises in the rehabilitation of older people with the fear of falling.
Ethical Considerations
Compliance with ethical guidelines
Compliance with ethical guidelines This study was approved by the Ethics Committee of the Ferdowsi University of Mashhad (Code: IR.UM.REC.1401.071).
Funding
This study was extracted from the PhD thesis of Mahdiyeh Mahdavi at the Faculty of Sport Sciences, Ferdowsi University of Mashhad. This research did not receive any specific grant from funding agencies in the public, commercial, or not-for-profit sectors.
Authors' contributions
The authors contributed equally to preparing this article.
Conflict of interest
The authors declared no conflict of interest.
مقدمه و اهداف
شروع راه رفتن یک حرکت انتقالی بین 2 حالت ایستادن و راه رفتن یکنواخت است. این تکلیف حرکتی با حرکت از حالت باثباتِ ایستاده به حالت بیثباتِ راه رفتن، سیستم تعادل را به چالش میکشد. شروع راه رفتن به «انتقال از وضعیت تعادل شبهایستا در ایستادن ساکن به وضعیت تعادل پویا در راه رفتن یکنواخت» نیاز دارد [1، 2]. شروع راه رفتن بهعنوان یک نیاز رایج زندگی روزانه به تعاملات پیچیده عصبی، فیزیولوژیکی و بیومکانیکی نیاز دارد [3] و از تواناییهای شناختی افراد متأثر میشود [4]. برخی از کارکردهای فیزیولوژیکی، روانی، اجتماعی و شناختی افراد همزمان با پا گذاشتن به دوران سالمندی، بهتدریج با افول همراه میشود [5].
سالمندی با تغییرات اساسی در عملکرد سیستمهای مختلف عصبیعضلانی و نقص عملکرد ارگانهای مختلف مغز، قلب و دستگاه گوارش همراه است. بااینحال، بیشترین تغییرات قهقرایی از منظر ریختشناسی و بیوشیمیایی، در قسمتهای مختلف مغز، ازجمله قشر آهیانه و فرونتال ایجاد میشود که تحت عنوان پیری سلولهای مغز، افت عملکرد شناختی را به دنبال دارد [6]. ازجمله مهمترین اختلالات ایجادشده همراه با سالمندی، نقص در حفظ تعادل و ترس از افتادن است که موجب عدم توانایی در جابهجایی شده درنهایت باعث افسردگی و کاهش کیفیت زندگی میشود [7]. ازآنجاکه نگرانی درمورد افتادن میتواند با افزایش بار شناختی همراه باشد و همچنین باتوجهبه اینکه عملکرد شناختی سالمندان در این دوره رشدی کاهش مییابد، این احتمال وجود دارد که ترس از سقوط موجب درگیری بیشتر ظرفیت شناختی و درنتیجه کاهش قابلیتهای «تعدیلات قامتی پیشبینانه» و به طبع آن تغییر در کینماتیک شروع راه رفتن سالمندان شود [8].
عبدالعلیپور و همکاران در سال 2015 در یک مطالعه مروری بیان کردند سالمندان در مقایسه با جوانان، دارای گامهای کوتاهتر، راه رفتن آرامتر، گامهای عریضتر و مرحله حمایت دوگانه طولانیتری هستند که همه اینها میتوانند یک استراتژی برای کاهش خطر سقوط و کاهش انرژی مصرفی باشد [9]. فارسی و همکاران در سال 1394 پس از اعمال تمرینات تعادلی با بررسی پارامترهای کینماتیکی راه رفتن سالمندان، افزایش سرعت راه رفتن و طول گام را مشاهده کردند و این تمرینات را در ارتقای الگوی راه رفتن مؤثر برشمردند [10].
محسنزاده و همکاران در سال 1397تأثیر تمرینات مختلف را بر کینماتیک راه رفتن سالمندان مثبت ارزیابی کردند و مدعی شدند این تمرینات علاوه بر بهبود راه رفتن سالمندان بر کاهش خطر سقوط آنان نیز مؤثر است [11]. المرز و همکاران 2020 در مطالعه خود با استفاده از شرایط فیزیکی که ترس از افتادن را القا کردند اذعان داشتند طول گام افراد در شرایط ترس از سقوط کاهش یافته بود [3]. کانگ و همکاران 2020 اذعان داشتند در سالمندان ترس از سقوط با افزایش مدتزمان تنظیمات قامتی در هنگام تولید گشتاور باعث تخریب اولین گام مرحله شروع راه رفتن میشود [12].
از سوی دیگر تجربه سقوط قبلی میتواند باعث اختصاص توجه بیشتر به پایش و کنترل حرکت اندام شود [13]. بر همین اساس تکالیف و یا شرایطی که ظرفیتهای آگاهانه برای کنترل قامتی را اشغال کنند میتوانند عملکرد سالمندان را در کنترل قامتی تخریب کنند. این موضوع میتواند در مراحل مهمی از کنترل قامت، مانند مرحله تبدیل ایستادن به راه رفتن اهمیت بیشتری داشته باشد. اختلالات وضعیتی، ازجمله ناپایداری قامت و راه رفتن بیثبات، در افراد سالمند و بهخصوص سالمندان دارای اختلال شناختی، عامل مهمی است که میتواند خطر سقوط حین راه رفتن و عدم تعادل را افزایش دهد [14].
طبق مطالعات مختلف، افزایش نوسان در راه رفتن به دلیل کاهش در هماهنگی سیگنال عصبیعضلانی است [15] که سرعت راه رفتن و طول گامبرداری را کاهش داده در مقابل، ریسک افتادن در سالمندان را افزایش میدهد [16]. برخی مطالعات انجامشده نشان دادند طول گام بهعنوان یک پارامتر فضایی در افراد سالمند کوتاهتر از افراد جوان است. زیرا آنها با سرعت کمتر و طول دوره زمانی بیشتر نسبت به جوانان راه میروند، اما در فاز استقرار راه رفتن (تماس کل کف پا با زمین) بین جوانان و سالمندان تفاوتی وجود ندارد، اما دامنه حرکتی کمتر در مفاصل اندام تحتانی، طول گام کوتاهتر و عرض گام بیشتر در افراد سالمند نسبت به جوانان، موجب تضعیف تعادل در حفظ پاسچر بدن در شروع گامبرداری میشود [17]. مخاطره سقوط در سالمندان به دلیل افزایش ناتوانی و ایجاد بهبودی طی مدتزمان طولانی صدمات جبرانناپذیری برای این افراد نسبت به افراد جوانتر ایجاد میکند [18].
طبق نتایج بعضی از مطالعات، انجام تکالیف شناختی میتواند در انجام تکالیف حرکتی مؤثر باشد و باعث افزایش کارایی تکلیف وضعیتی شود [19] به نظر میرسد با انجام برخی مداخلات، ازجمله تمرینات شناختی ریسک سقوط حین راه رفتن، کاهش یابد و در مقابل بتوان حفظ تعادل در ایستادن را افزایش داد [20]. این مطالعه با هدف بررسی تأثیر تمرین شناختی بر طول و عرض قدم و سرعت شروع راه رفتن در سالمندان دارای ترس از سقوط انجام شد.
مواد و روشها
جامعه آماری پژوهش حاضر که از نوع مطالعات تجربی است را افراد سالمند 60 تا 65 سال سطح شهر مشهد تسکیل دادند. از میان آنها 13 سالمند بهصورت خودخواسته و با اعلام رضایت، نمونه آماری این پژوهش را تشکیل میدادند که به روش نمونهگیری دردسترس در این مطالعه شرکت کردند. عدم ابتلا به بیماریهای مرتبط با سیستم عصبیمرکزی و داشتن ترس از سقوط (براساس نتایج حاصل از پرسشنامه) از ملاکهای شرکت در پژوهش بود. سابقه مصرف مخدرها، الکل و بروز آسیب پاتولوژیک در حین مطالعه و یا عدم تمایل فرد به ادامه مشارکت در مطالعه از معیارهای خروج آزمودنی از مطالعه محسوب شدند. افراد ازنظر سطح شناختی و حرکتی نیز با پرسشنامههای آزمون آزمون کوتاه وضعیت ذهنی MMSE (کسب نمره 24 تا 30) و پرسشنامه فعالیت بدنی (کسب حداقل 28 امتیاز) باید همگن میبودند .
شرکتکنندگان یک دوره تمرین شناختی را بهمدت 8 هفته و هر هفته 2 جلسه و هر جلسه بهمدت حداکثر 1 ساعت انجام دادند که نرمافزار تمرین حافظه کاری مؤسسه علوم رفتاریشناختی سینا برای تمرین شناختی به کار گرفته شد [21]. این نرمافزار براساس نظریههای موجود در این زمینه (ازجمله نظریه بدلی در 2007 و تحقیقات موجود تا پایان سال 2008) و همچنین الگوبرداری از نرمافزار RoboMemo و آزمونهای حافظه تهیه شده است. تمرینها در 3 دسته حافظه شنیداری، دیداری و فضایی بهصورت مجزا و با استفاده از اعداد، حروف و اشکال ارائه شد.
ثبت اطلاعات افراد در 2 مرحله قبل و بعد از انجام تمرین شناختی انجام شد که طی آن از افراد خواسته شد تا از حالت ایستاده ساکن، راه رفتن را آغاز کنند. در هر مرحله از هر فرد 3 تکرار ثبت شد. از دستگاه آنالیز حرکت مدل Qualisys مجهز به 8 دوربین و ساخت کشور سوئد برای ثبت متغیرهای کینماتیکی طول و عرض قدم و سرعت شروع راه رفتن استفاده شد. مارکرگذاری براساس روش اوتاوا انجام شد و بر روی پاشنه و سردیستال استخوان متاتارس اول هر دو پا قرار گرفت. از نرمافزار متلب بهمنظور محاسبه و دریافت خروجی مقادیر مدنظر در پارامترهای کینماتیکی و از نرمافزار تحلیل حرکت کینووآ بهمنظور مشخص کردن پنجرههای زمانی مدنظر استفاده شد. دادهها با استفاده از نرمافزار spss نسخه 26 تحلیل شدند. با استفاده از آزمون کولموگروف اسمیرنف طبیعی بودن توزیع در متغیرهای تحقیق موردبررسی قرار گرفت. از تی وابسته برای بررسی اثر تمرین شناختی استفاده شد. سطح معنیداری برای تمام تحلیلهای آماری p≥0/05 در نظر گرفته شد.
یافتهها
جدول شماره 1 میانگین و انحراف استاندارد متغیرهای سرعت شروع راه رفتن، طول و عرض قدم را در پیشآزمون و پسآزمون و جدول شماره 2 نتایج تی همبسته را نشان میدهد.
همانطور که در جدول شماره 2 مشاهده میشود در مقادیر متغیرهای موردمطالعه در پیشآزمون و پسآزمون اختلاف معنادار مشاهده میشود. به گونهای که سرعت شروع راه رفتن (t=3/455 و P=0/000) پس از 8 هفته تمرین شناختی از 0/995 متر بر ثانیه به 1/132 متر بر ثانیه افزایش یافته است که این افزایش ازنظر آماری معنادار است. نتایج آماری در متغیر طول قدم (t=3/450 و P=0/005) نیز قبل و بعد از 16 جلسه تمرین شناختی اختلاف معناداری را نشان میدهد. بهعبارتدیگر این تمرین باعث افزایش طول قدم از 52/809 به 58/657 سانتیمتر شده است. همانطور که نتایج نشان میدهد در متغیر عرض گام (t=-5/987 و P=0/005) هم در پیشآزمون و پسآزمون اختلاف معناداری وجود دارد که در این مؤلفه تغییر، سیر نزولی داشته و تمرین شناختی در سالمندان دارای ترس از سقوط باعث کاهش عرض قدم از 14/312 به 10/674 سانتیمتر شده است.
بحث
این مطالعه با هدف بررسی اثر تمرین شناختی بر متغیرهای کینماتیکی منتخب در شروع راه رفتن در سالمندان دارای عارضه ترس از سقوط انجام شد که براساس نتایج، تمرین شناختی باعث افزایش سرعت شروع راه رفتن و طول گام و کاهش عرض گام میشود. یافتههای مطالعه حاضر با پژوهشهای یزدانبخش و آذرنیا [22]، پاکضمیر و همکاران [23]، لامس و همکاران [14]، اسمیت ری و همکاران [24]، بورل و السیکو [4]، بوریپانتاکل و سانکارات [25] و خانمحمدی و همکاران [26] همسو است.
در سالمندان تغییرات عملکرد حسیحرکتی ریسک فاکتورهای سقوط محسوب نمیشوند، بلکه پیری شناخت و بهطور خاص کاهش سرعت پردازش اطلاعات، ظرفیتهای توجهی و ظرفیت بازداری از عوامل مهمی هستند که در کاهش ظرفیت تعادل مشارکت دارند [4]. در این سن ایجاد فرایند پیر مغزی، کیفیت شناخت را در افراد کاهش میدهد و باعث راه رفتن آهستهتر و تغییرپذیری بیشتر در راه رفتن و کاهش ثبات در طول گامبرداری و نیز کاهش در کنترل مرکز جرم، افزایش احتمال سقوط و حتی زمین خوردنهای مکرر میشود. اغلب شروع افتادن و زمین خوردن، در افراد سالمند و در مرحله انتقال از ایستادن به راه رفتن حادث میشود [27].
در شروع راه رفتن 2 مرحله پیشبینی و حرکتی مشارکت دارند [28] در فرایند سالمندی به دلیل فرسودگی سلولهای مغز و تداخل در تنظیمات پیشبینانه قامت، ترس از افتادن افزایش بیشتری مییابد. ترس از سقوط یکی از شایعترین عوامل گزارششده در سالمندان و افراد پارکینسونی است که بهعنوان یکی از مکانیسمهای زیربنایی در تولید تعدیلات قامتی پیشبینانه مختلشده محسوب میشود. سالمندان و افراد مبتلا به بیماری عصبی مانند پارکینسون،تعدیلات قامتی پیشبینانهای با دامنه کوتاهتر از آنچه برای مقابله با اختشاش قامتی نیاز است تولید میکنند. تعدیلات قامتی پیشبینانه ناکافی به معنی کاهش پایداری است، بنابراین فرد برای اطمینان از قرارگیری مرکز جرم در درون سطح اتکا و مقابله با کاهش پایداری از 2 استراتژی افزایش عرض قدم و گام تأخیری (کاهش سرعت شروع راه رفتن) بهره میبرد [3].
عرض گام میتواند بر پایداری فرد اثرگذار باشد. تعدیل عرض گام شرایطی را به وجود میآورد که به COM اجازه میدهد مجدداً درون سطح اتکا قرار بگیرد و درنهایت پایداری قامت تضمین شود [29]. از طرفی طول قدم هم میتواند شاخصی برای شناسایی احتمال زمین خوردن باشد، بهگونهای که کاهش طول قدم باعث افزایش احتمال سقوط و تغییرپذیری بیشتر در راه رفتن میشود [30]. بهعبارتدیگر تعدیلات قامتی پیشبینانه در شروع راه رفتن از حالات عاطفی و شناختی افراد متأثر میشود. تعدیلات قامتی پیشبینانه ناکارآمد در زمان شروع راه رفتن باعث تخریب پایداری و امنیت میشود [3]. سالمندان با تغییراتی در الگوی راه رفتن که از مشهودترین آنها میتوان به کاهش سرعت، کاهش طول قدم، افزایش عرض قدم همراه با چرخش خارجی پا اشاره کرد امنیت و پایداری را افزایش میدهند [31]. عارضه ترس از سقوط هم میتواند حالات شناختی افراد را تحت تأثیر قرار دهد و بخشی از ظرفیت آن را اشغال کند. به نظر میرسد تمرین شناختی میتواند با اثرگذاری بر بعد شناختی سالمندان دارای عارضه ترس از سقوط بر عملکرد حرکتی آنها اثر بگذارد و تغییرات مثبتی را در شروع راه رفتن ایجاد کند که به پایداری بهتر و امنیت بیشتر در این تکلیف حرکتی منجر شود. درنتیجه فرد شروع راه رفتن را با سرعت بیشتر و طول گام بلندتر و عرض گام کمتر اجرا میکند.
یکی از عوامل اثرگذار دیگر بر عملکرد حرکتی در سالمندان نارساییهای عصبشناختی و افول سیستمهای حسی ناشی از افزایش سن است که موجب افزایش نیازهای توجهی فرد میشود. بهعبارتدیگر توجه فرد به اندامهای خود افزایش مییابد و فرد به سمت کانون توجه دورنی که عامل مخرب عملکرد است سوق مییابد که براساس فرضیه عمل محدودشده توجه درونی در یک حرکت آموختهشده اجرا را با نقص مواجه میکند [32]. بنابراین تغییراتی که در الگوی گامبرداری سالمندان رخ میدهد تا حدودی به جنبههای شناختی و توجهی آنان مربوط است [32].
سیستم شناختی انسان ظرفیت محدود شدهای دارد [4]. ازاینرو تواناییهای شناختی مرتبط با فعالیت حافظه کاری در سالمندان محدود میشود که این محدودیت از کاهش توانایی حل مسئله، تعامل با دیگران و حفظ و پردازش اطلاعات همراه با کاهش ظرفیت حافظه موقت حادث میشود [33]. درنهایت سالمندان با کمبود در منابع شناختی مواجهاند [4]. ازسویدیگر تعادل خصوصاً در سالمندان خودکار کنترل نمیشود و درگیری فرایندهای شناختی و توجهی در این افراد نسبت به جوانان بیشتر است [32]. بنابراین باتوجهبه اینکه فرایندهای شناختی میتوانند تغییر کنند، تمرین شناختی نوعی مداخله است که بر بهبود کارکرد شناختی تمرکز میکند [4] و ازآنجاکه با افزایش سن عملکرد شناختی کاهش مییابد [34].
نقصان شناختی در سالمندان حتی اگر کارکردهای حرکتی آنها هنوز سالم باشد این افراد را در معرض سقوط قرار میدهد [30]. به نظر میرسد تمرین شناختی با بهبود تواناییهای شناختی و افزایش ظرفیت توجه و با ایجاد گرایش به توجه بیرونی باعث بهبود متغیرهای موردتحقیق و نهایتاً ارتقای شروع راه رفتن شده است.
از طرفی تعدیلات قامتی پیشبینانه از فعالیتهای شناختی مداوم متأثر میشود [30] و تعدیلات قامتی پیشبینانه ناکارآمد در زمان شروع راه رفتن باعث تخریب پایداری و امنیت میشود که به طبع آن افزایش عرض قدم و کاهش طول قدم و سرعت شروع راه رفتن را به همراه دارد [3]. ازآنجاکه تداخلات شناختی باعث بهبود سرعت شناخت، توجه و تمرکز میشود [30] میتواند بر تعدیلات قامتی پیشبینانه شروع راه رفتن تأثیر گذاشته و نهایتاً با تولید تعدیلات قامتی پیشبینانه کافی، پایداری موردنیاز را فراهم کند و سیستم حرکتی از قرارگیری مرکز جرم در درون سطح اتکا اطمینان حاصل کند و برای افزایش پایداری و امنیت نیازی به استراتژی افزایش عرض قدم و گام تأخیری احساس نشود. بنابراین سالمندان بهتر است راه رفتن را با سرعت و طول گام بیشتر و عرض گام کمتر شروع کنند که این تغییرات در کاهش احتمال سقوط این گروه از افراد مؤثر است.
نتایج حاصل با مطالعه فرقانی و توکلی [36] ناهمسو است که میتواند به دلیل نوع استفاده از تکلیف شناختی که بهصورت تکیف دوگانه به کار گرفته شد، ویژگیهای آزمودنیها و پروتکل پژوهش باشد. همچنین نتایج این مطالعه با پژوهش دانا و همکاران [5] مغایر است که ازجمله دلایل این اختلاف میتوان به ویژگی آزمودنیها، شیوه و ابزار ارزیابی عملکرد و متغیرهای موردبررسی اشاره کرد .
نتیجهگیری
نظر به اینکه تمرینات شناختی باتوجهبه سطوح اعمال آن (آسان، متوسط، دشوار) دارای اثر بهبود عملکرد حرکتی با اثرگذاری بر مکانیسمهای کنترل حرکت هستند [31]. به نظر میرسد انجام تمرینات شناختی در بازتوانی سالمندان دارای عارضه ترس از سقوط تأثیر مثبت داشته باشد و افزایش طول قدم و سرعت شروع راه رفتن و کاهش عرض گام در مرحله شروع راه رفتن، باعث بهبود این فاز از راه رفتن شود. ازاینرو طراحی و اجرای چنین پروتکلهای تمرینیای در مراکز فیزیوتراپی و توانبخشی توصیه میشود. همچنین پیشنهاد میشود در مطالعات آتی تغییرات میزان ترس از سقوط پس از اعمال تمرین شناختی بررسی شود.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
در اجرای پژوهش ملاحظات اخلاقی مطابق دستورالعمل کمیته اخلاق دانشگاه فردوسی مشهد در نظر گرفته شده و کد اخلاق به شماره IR.UM.REC.1401.071 دریافت شده است.
حامی مالی
این مقاله برگرفته از پایاننامه دکتری مهدیه مهدوی،گروه رفتار حرکتی، دانشکده علوم ورزشی، دانشگاه فردوسی مشهد است و هیچگونه کمک مالی از سازمانیهای دولتی، خصوصی و غیرانتفاعی دریافت نکرده است.
مشارکت نویسندگان
تمام نویسندگان در آمادهسازی بخشهای این مقاله مشارکت یکسان داشتند.
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان، این مقاله تعارض منافع ندارد.
References
References